Dyżury lekarzy w polskim systemie prawnym

Dyżury stanowią istotny element organizacji pracy w systemie ochrony zdrowia – zwłaszcza w szpitalach, izbach przyjęć, klinikach i innych placówkach medycznych. Zgodnie z regulacjami prawnymi lekarze mają obowiązek pełnienia dyżurów w ramach swojej pracy zawodowej. Obowiązek ten wynika zarówno z przepisów Kodeksu pracy, jak i ustawy o działalności leczniczej oraz ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Celem dyżurów medycznych jest zapewnienie ciągłości i dostępności opieki medycznej – szczególnie w trybie całodobowym. 

Rodzaje dyżurów lekarskich 

W polskim systemie ochrony zdrowia wyróżniamy dwa podstawowe rodzaje dyżurów lekarzy: 

• dyżur stacjonarny – lekarz przebywa fizycznie w placówce, pozostając w gotowości do udzielania pomocy pacjentom w razie potrzeby. Nie wykonuje w tym czasie innych czynności zawodowych; 
• dyżur zdalny lub telefoniczny – lekarz nie jest obecny na miejscu, ale jest zobowiązany do pozostawania w gotowości do udzielenia porady telefonicznej lub zdalnej oraz szybkiej reakcji w razie wezwania. 

Dyżury lekarskie różnią się też w zależności od typu placówki medycznej oraz zakresu świadczonej opieki: 

• dyżur szpitalny – obejmuje opiekę nad pacjentami hospitalizowanymi i przyjmowanie przypadków nagłych; 

• w izbie przyjęć – lekarze zajmują się pacjentami niewymagającymi hospitalizacji, ale potrzebującymi natychmiastowej pomocy medycznej; 

• w pogotowiu ratunkowym – lekarze Służby Ratownictwa Medycznego zajmują się pacjentami, którzy wymagają natychmiastowej pomocy w sytuacjach zagrożenia życia; 

• w nocnej i świątecznej opiece zdrowotnej (POZ) – dla pacjentów wymagających pilnej porady poza godzinami pracy poradni; 

• w poradniach specjalistycznych – czasami w większych placówkach medycznych odbywają się dyżury lekarzy specjalistów również po godzinach pracy przychodni; 

• ambulatoryjny – w niektórych miejscach lekarze pełnią dyżur w ramach ambulatoryjnej opieki zdrowotnej, oferując pomoc pacjentom, którzy wymagają pilnej konsultacji, ale nie muszą trafiać do szpitala.  

Dyżur a czas pracy i wynagrodzenie 

Dyżury lekarzy wliczają się do czasu pracy, który standardowo, przy pięciodniowym tygodniu pracy, nie powinien przekraczać 7 godz. i 35 min dziennie (średnio 37 godz. i 55 min tygodniowo). W uzasadnionych przypadkach, np. w systemie zmianowym, czas pracy może być wydłużony do 12 godz. na dobę. 

Jeśli dyżur przekracza normy czasu pracy, lekarzowi przysługuje dodatkowe wynagrodzenie – zgodnie z zasadami dotyczącymi nadgodzin – w wysokości 100 lub 50 proc. wynagrodzenia zasadniczego (w zależności od dnia i pory dyżuru).  

Organizacja dyżurów 

Zasady planowania i prowadzenia ewidencji dyżurów określa ustawa o działalności leczniczej. Lekarze zatrudnieni w podmiotach udzielających całodobowej opieki stacjonarnej mogą być zobowiązani do pełnienia dyżurów – również ponad tygodniowy limit 37 godz. i 55 min – jeśli jest to zgodne z przepisami dotyczącymi pracy ponadnormatywnej. Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty traktuje dyżur jako element obowiązków zawodowych, wiążących się z odpowiedzialnością za zdrowie i życie pacjentów – także w czasie pełnienia dyżuru. 

Lekarze odbywający szkolenie specjalizacyjne pełnią dyżury zgodnie z programem specjalizacji i obowiązującymi limitami czasu pracy. W okresie stażu podstawowego dyżury odbywają pod nadzorem lekarzy posiadających odpowiednie kwalifikacje (tzw. dyżury towarzyszące). Dyżury samodzielne są możliwe po uzyskaniu zgody kierownika specjalizacji lub na zasadach określonych ustawowo. 

Kiedy lekarz nie może pełnić dyżuru?  

Ograniczenia wynikają z przepisów prawa pracy oraz ochrony zdrowia pracowników. Dyżuru nie może pełnić lekarz, który:  

• przebywa na zwolnieniu lekarskim, urlopie wypoczynkowym, szkoleniowym, macierzyńskim, rodzicielskim, ojcowskim lub wychowawczym;  

• nie podpisał klauzuli opt-out (czyli nie wyraził zgody na pracę powyżej 48 godz. tygodniowo);  

• posiada orzeczony stopień niepełnosprawności i ma przeciwwskazania zdrowotne;  

• jest przemęczony, w stanie uniemożliwiającym bezpieczne pełnienie obowiązków;  

• w przypadku lekarki w ciąży – nie może być kierowana do pracy w porze nocnej bez jej zgody. 

Dyżury a ciąża  

Obowiązek pełnienia dyżurów przez lekarkę w ciąży zależy od kilku czynników, w tym od stanu zdrowia kobiety oraz zaleceń jej lekarza prowadzącego ciążę. Ciężarna ma prawo zmiany zakresu pracy, w tym dostosowania grafiku dyżurów. Może zrezygnować z nocnych dyżurów lub – w razie wskazań medycznych – ograniczyć godziny pracy albo zostać całkowicie zwolniona z obowiązku pracy. W przypadku specjalności związanych z wysokim stresem lub ryzykiem (chirurgia, intensywna terapia) kobieta ciężarna może zostać czasowo przeniesiona do innych zadań.  

Prawo chroni kobietę w ciąży przed zwolnieniem oraz przewiduje szereg uprawnień związanych z jej stanem zdrowia i bezpieczeństwem dziecka – m.in. prawo do urlopu macierzyńskiego oraz możliwość zmiany warunków zatrudnienia. Każdy przypadek może być inny, dlatego warto skonsultować się z lekarzem oraz pracodawcą w celu ustalenia najbardziej odpowiedniego grafiku pracy i dyżurów.