Należyta staranność – regulacje prawne

TEKST: Gabriela Pacek, aplikant radcowski / Przemysław Rawa-Klocek, adwokat

Istnieje wiele aktów normatywnych, które odnoszą się do stosunków prawa medycznego, nakładając na lekarzy oraz lekarzy dentystów obowiązek wykonywania zawodu z zachowaniem należytej staranności.

Bogactwo źródeł oraz kontekstów o charakterze interpretacyjnym dla obowiązku zachowania należytej staranności nie jest czynnikiem, który współgra z jednolitością poglądów na temat charakteru prawnego tego obowiązku. Pojęcie „należyta staranność lekarza” nie jest w polskiej nauce oraz systemie prawnym jednolicie rozumiane, odnosi się je też do różnych przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej lekarza.

Na początku należy odnieść się do uregulowań o randze ustawowej. Zgodnie z art. 4 ustawy z 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 1287 ze zm.) lekarz ma obowiązek wykonywać zawód, zgodnie ze wskazaniami aktualnej wiedzy medycznej, dostępnymi mu metodami i środkami zapobiegania, rozpoznawania i leczenia chorób, zgodnie z zasadami etyki zawodowej oraz z należytą starannością.

Co więcej, w art. 8 ustawy z 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 581) zostało zawarte, że pacjent ma prawo do świadczeń zdrowotnych udzielanych z należytą starannością przez podmioty udzielające świadczeń zdrowotnych w warunkach odpowiadających określonym w odrębnych przepisach wymaganiom fachowym i sanitarnym. Przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych osoby wykonujące zawód medyczny kierują się zasadami etyki zawodowej określonymi przez właściwe samorządy zawodów medycznych.

Warto dodać, że kwestia ta została uregulowana w § 3 ust. 2 rozporządzenia Ministra Zdrowia z 8 września 2015 r. w sprawie ogólnych warunków umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej (t.j. Dz.U. z 2025 r. poz. 400 ze zm.) w brzmieniu: (…) 2. Świadczeniodawca jest obowiązany udzielać świadczeń świadczeniobiorcom z zachowaniem należytej staranności.

O obowiązku tym możemy przeczytać również w Kodeksie Etyki Lekarskiej, a dokładniej w art. 8: Lekarz powinien przeprowadzać wszelkie postępowanie diagnostyczne, lecznicze i zapobiegawcze z należytą starannością, poświęcając im niezbędny czas.

Warto zaznaczyć, że kodeksy etyki zawodowej nie są źródłem prawa powszechnie obowiązującego, jednakże ich przepisy mogą stanowić wskaźnik oceny zachowania osoby, która wykonuje zawód medyczny, oraz jej postępowania, a także wskazówkę, jak należy interpretować w aspekcie kwalifikacji prawnej działania czy też zaniechania tej osoby, a co za tym idzie, wpływać na odpowiedzialność dyscyplinarną, cywilną i karną.

Normy, które zostały zawarte w kodeksach etyki zawodowej, są doprecyzowaniem i uzupełnieniem przepisów rangi ustawowej i w związku z tym powinny być brane pod uwagę przy wykonywaniu zawodu medycznego.

Analizując zagadnienie oraz dokonując wykładni zasady, zgodnie z którą lekarz oraz lekarz dentysta są zobowiązani wykonywać zawód z zachowaniem należytej staranności, przede wszystkim należy wziąć pod uwagę specyfikę stosunków prawnych, do których ww. ogólna zasada znajdzie zastosowanie.

Należy wskazać, iż choć możliwe jest stwierdzenie, że obowiązek wykonywania zawodu z zachowaniem należytej staranności spoczywa na lekarzu zarówno w kontekście odpowiedzialności karnej, jak i odpowiedzialności cywilnej, to jednak w jednym, jak i drugim przypadku obowiązek ten może się różnić zarówno pod względem charakteru prawnego, jak też treści. Dokładnie taka sytuacja występuje w przypadku polskiego prawa karnego i cywilnego.

W polskim prawie cywilnym zachowanie należytej staranności należałoby uznać za przeciwieństwo zachowania zawinionego. Dokonanie badania, czy dana osoba zachowała należytą staranność, odnosiło się będzie do cech o charakterze psychicznym oraz podmiotowym tej osoby, czyli do okoliczności, które są subiektywne. Należyta staranność została uwzględniona w art. 355 § 1 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 1061 ze zm.) w brzmieniu: Dłużnik obowiązany jest do staranności ogólnie wymaganej w stosunkach danego rodzaju (należyta staranność). (…)

W regulacjach prawa karnego niezachowanie staranności jest utożsamiane z niedochowaniem zasad ostrożności, co uwzględnione zostało w art. 9 § 2 ustawy z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (t.j. Dz.U. z 2025 r. poz. 383). (…) czyn zabroniony popełniony jest nieumyślnie, jeżeli sprawca, nie mając zamiaru jego popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł przewidzieć. (…)

Staranność czy też jej brak będzie poddana analizie z perspektywy znamion zarzucanego lekarzowi czynu niedozwolonego. W judykaturze, np. w wyroku SA w Łodzi z 12 kwietnia 2017 r., I ACa 1327/16, LEX nr 2310611 sąd wskazał, że pojęcie „należytej staranności” unormowane jest w art. 355 k.c. W przepisie tym ustala się, że chodzi o staranność wymaganą w stosunkach danego rodzaju, przy czym staranność dłużnika w zakresie prowadzonej przez niego działalności gospodarczej określa się przy uwzględnieniu zawodowego charakteru tej działalności.

Należyta staranność obejmuje reguły postępowania w sposób zobiektywizowany. W stosunku do lekarzy powinna być rozumiana jako obiektywnie istniejący wzorzec postępowania obowiązujący każdego lekarza i lekarza dentystę w tym samym stopniu. W literaturze, na podstawie analizy orzecznictwa sądowego, twierdzi się, że musi to być jednak staranność wysokiego stopnia, oznaczająca, że powstanie wypadku czy innego ujemnego dla pacjenta zdarzenia wyrządzającego mu szkodę było nie do uniknięcia nawet przez najbardziej przezornego, starannego i kwalifikowanego lekarza.

W doktrynie oraz w orzecznictwie przyjmuje się, że w przypadku osób wykonujących zawody medyczne, ze względu na przedmiot ich działania, jakim jest ochrona zarówno zdrowia, jak i życia człowieka, należyta staranność oznacza staranność w stopniu wyższym od wymaganej w życiu codziennym.

Zgodnie z wyrokiem SA w Katowicach z 14 lutego 2013 r., I ACa 970/12, LEX nr 1289424 o zawinieniu lekarza może zdecydować nie tylko zarzucenie mu braku wystarczającej wiedzy i umiejętności praktycznych, odpowiadających aprobowanemu wzorcowi należytej staranności, ale także niezręczność i nieuwaga przeprowadzanego zabiegu, jeżeli oceniając obiektywnie, nie powinny one wystąpić w konkretnych okolicznościach.

Nie chodzi zatem o staranność wyższą od przeciętnej wymaganą wobec lekarza, lecz o wysoki poziom przeciętnej staranności każdego lekarza jako staranności zawodowej (art. 355 § 2 k.c.) i według tej przeciętnej ocenianie konkretnego zachowania.

Obowiązek zachowania należytej staranności dotyczy wszystkich momentów wykonywania zobowiązania, czyli faz: przygotowawczej, zasadniczej oraz końcowej, oczywiście jeśli wszystkie w danej sytuacji występują.

Zważając na powyższe, osoba, która wykonuje zawód medyczny, powinna zachowywać stosowną pilność, uwagę, ostrożność, zdrowy rozsądek oraz troskę w osiągnięciu celu terapeutycznego u pacjenta na każdym etapie procesu terapeutycznego.

Dlatego też do podstawowych obowiązków wszystkich osób wykonujących zawód medyczny należy podejmowanie takiego sposobu postępowania (leczenia), który powinien być gwarantem, przy zachowaniu obowiązującego stanu wiedzy i zasad staranności, przewidywalnego efektu terapeutycznego, a przede wszystkim nienarażania pacjentów na pogorszenie ich stanu zdrowia.