Chory

Inni próbują wiązać słowo chory z praindoeuropejskim czasownikiem hver-ti, który oznaczał ‘zasychać’, i uznają, że to, co odnosiło się do drzew (zasychanie, usychanie), mogło być przenośnie stosowane również w odniesie niu do człowieka, który schnie przez chorobę. Wskazuje się też na znaczenie rdzenia hvr-l, u nas rozwiniętego w charłak i cherlak, a także na jakoby charakterystyczne rozpoczyna nie określeń na ludzkie niedomagania elementem ch- (chory, cherlawy, chromy, chudy…).

Słowa bez ustalonej etymologii wydają się nam często szczególnie ważne i pierwotne przez swoją tajemniczość. Cza sami dawni etymologowie używali określenia prasłowo, co wzmagało poczucie dawności.

W każdym razie to choroba jest od chorego, nie na odwrót, ma rzadki przyrostek -ba (jak w odczasownikowych rzeczow nikach, np. prosić – prośba). Dawniej mieliśmy naturalniejszą dla rzeczowników odprzymiotnikowych chorość, dziś choroba wydaje się naturalnym określeniem, tak naturalnym, że po jawia się (w każdym razie pojawiała) jako rodzaj łagodnego przekleństwa-powiedzenia (cie, choroba!).

Semantycznie chory może być uznany za pierwotny w stosunku do swojego antonimu zdrowy. Jako (przynajmniej w zasadzie) naturalniejszy stan powinniśmy uznać zdrowie, więc mówienie o nim, używanie przymiotnika zdrowy byłoby mniej uzasadnione niż informacja o bardziej nacechowanej chorobie – tak jak rzadziej myślimy i mówimy o nieszkodli wości niż o szkodliwości. W tym ujęciu zdrowy to byłby niechory. W istocie ową regułę zakłócają liczne metaforyczne użycia tych przymiotników.

Chory bowiem często oznacza różne niepożądane stany, zdrowy odnosi się do tego, co dobre. Jeszcze w XIX w. używano zresztą przysłówka choro w znaczeniu ‘źle, niedobrze’ (tak mi choro). Chory mówimy o tym, co prezentuje ciemną stronę rzeczywistości. Chore myślenie nie z choroby musi wynikać, chory układ czasem bywa zaskakująco i niesłusznie sprawny, ale nam się nie podoba. W relacjach z bliźnimi (raczej bliskimi) używamy czasem pytania coś ty, chory?, mając na myśli niepoprawne naszym zdaniem myślenie czy propozycje. To chore – mówimy, gdy nam się coś nie podoba, gdy uznajemy to za niedobre, niewłaściwe.

Na co choruje społeczeństwo? – pytamy czasem, powodu- jąc się modną troską. Językoznawcy stosują tę metaforę w odniesieniu do języka, kulturoznawcy do kultury. Stan choroby, przywołany, zdaje się jakoś tłumaczyć rzekome nieprawidłowości, a diagnoza, wskazanie konkretnych przyczyn wydają się zdecydowanie bardziej prawdopodobne, gdy to, co się nam podoba, nazwiemy chorobą.

Mówimy czasem także o ludziach, potępiając ich, że są chorzy – ze złości, z zazdrości, z nienawiści, nawet gdy te uczucia z chorobą nie mają nic wspólnego. To, co złe, nazywamy chorym. Świadczyłoby to o pierwotnym postrzeganiu czegoś złego jako stanu nienaturalnego, wypaczonego – to, co zdrowe, jest naturalne i dobre.

Ale też słowo chory może występować wówczas, gdy mamy pewne podejrzenia co do jego adekwatności. Molierowski chory z urojenia wszedł już na stałe do naszego słownika, znany wiersz Mickiewicza zaczyna się od nieco złośliwej konstatacji „U nas, kto jest niby chory, zwołuje zaraz doktory, Lecz czując się bardzo słaby, prosi chłopa albo baby”. Prawdziwość słabości jest tu niejako w opozycji do możliwej pozorności choroby.

Może jednak takie myślenie nie jest całkiem zdrowe.