Kobieta

Na funkcjonowanie słowa składają się, w różnym stopniu, denotacja, czyli jego zakres znaczeniowy, i konotacja, czyli zespół skojarzeń, odniesień emocjonalnych, często związanych z ocenami. I te skojarzenia się zmieniają. Słońce to nasza najbliższa gwiazda, ale też coś, co ogrzewając, oświetlając, wywołuje w nas różne odczucia. I słowo to, nie tylko przez liczne metafory, także w podstawowym znaczeniu, kojarzy się na ogół na różny sposób pozytywnie. Ale gdy upał, gdy susza albo gdy Słońce może stanowić zagrożenie – konotacje się zmieniają.

Słowo kobieta (i jego odpowiedniki w różnych językach) jest niejako naturalnie wyposażone w bogate konotacje. Że płeć ma znaczenie także ściśle językowe, świadczy choćby obecne w wielu językach gramatyczne rozróżnienie rodzajów. Upraszczając: słowo kobieta może mieć wydźwięk niezwykle pozytywny, lecz także wiązać się z negatywną oceną. Zauważmy, że słowo mężczyzna – oczywiście niesprawiedliwie – jest w ogromnej większości zastosowań zdecydowanie pozytywne, a już wyrażenie prawdziwy mężczyzna – niemal wyłącznie. Tymczasem prawdziwa kobieta, zwłaszcza w ustach mężczyzn, brzmi co najmniej różnie… Przykłady użyć, wskazujące na nierówność postrzegania, można mnożyć. W tym przypadku, jak rzadko kiedy, zmienność proporcji ocen łączy się z prądami kulturowymi.

Nawet sposób wypowiedzenia słowa kobieta wskazuje bądź na podziw, szacunek, zachwyt, bądź na lekceważące potępienie. Dawna postać fonetyczna, z pochyloną, zbliżoną do {i} drugą samogłoską, może też wyrażać szczególny stosunek.

Pochodzenie tego słowa w języku polskim, w różnych etymologicznych wskazaniach rozmaite, może łączyć się z tą ambiwalencją. Uznać można, że wcześniejsze zastosowania wiązały się z oceną negatywną, neutralne lub pozytywne określenia płci były inne. W słowach żena, białogłowa, niewiasta i w wielu innych nie było pierwiastka negatywnego. Niewiasta to zresztą była nie tyle ‘ta, co nie wie’, ile ‘ta, o której się nie wie’, na przykład wchodząca dopiero do rodziny synowa. Ta, co wie więcej, stawała się wiedźmą.

Większość wywodów etymologicznych wskazuje jako źródło słowo kob (czy też kób), oznaczające ‘chlew’. Niektórzy w drugim członie widzą też zapożyczone z niemieckiego geit, czyli ‘koza’ – zatem mogłaby to być ‘koza z chlewa’. Ale są i tacy, którzy przywołują inne słowo, prasłowiańskie kob, oznaczające ‘wróżbę z lotu ptaków’, a nawet niepoświadczone wprawdzie, ale możliwe, kobiti, czyli właśnie ‘wróżyć’. A może kobieta wzięła się z połączenia tego kob z veta (od vetiti – ‘mówić’) i była ‘wieszczką’. Bielski pisał „zową nas kobietami, a nie do końca mają rozum sami”, co wskazywałoby na brak rozumu kobiecego, a tu przeciwnie, kobiety wieszczące wiedzy mają aż nadto. Potem z kobietą łączono raczej intuicję (kobieca intuicja) niż logikę (kobieca logika)…

A była jeszcze etymologia łącząca słowo kobieta ze słowem kobię, miło oznaczającym pisklę kobuza… Ale dominowały użycia negatywne, do słowa kobieta dodawano różne paskudne przymiotniki, a w połowie XIX w. słownik podawał, że kobieta to słowo rzadkie, „w dawnych pismach używane i tylko z pogardą”.

Pozbycie się negatywnej oceny w podstawowym użyciu tego słowa zawdzięcza ono najpierw bodaj biskupom Naruszewiczowi i Krasińskiemu. Wtedy też zaczęto widzieć kobiecą sprawczość („My rządzim światem, a nami kobiety”), co dało początek mniemaniu, że za każdym męskim sukcesem stoi kobieta. Potem, w okresie romantycznym, kobieta stała się już pod tym mianem obiektem nieszczęśliwej zazwyczaj miłości, istotą tajemniczą i coraz to wspanialszą, choć niebezpieczną. Tak myśleli głównie mężczyźni, a kobietom to bodaj odpowiadało…

A co było dalej, pamiętamy dobrze. I wiemy, co jest teraz. Co będzie, nie wiadomo.