25 września 2023

SŁOWA NA ZDROWIE Ustawa

Słowa odnoszące się do konkretnych działań człowieka przenosiły swoje znaczenie na sprawy bardziej złożone, później wymagające nazwy, a nieraz też na sprawy trudne i abstrakcyjne. Zdumiewa nasza skłonność – i zdolność – do metafor, które pozwalały nazywać stany ducha określeniami cielesnych zdarzeń (przerażony to przecież najpierw ‘przebity ostrym narzędziem’), a nazwy relacji między bytami wywodzić od prostych czynności (układ czy przykład pochodzi od kłaść) itd. Są takie nazwy konkretnych czynności lub stanów, które zdumiewają różnorodnością znaczeń słów pochodnych.

autor: JERZY BRALCZYK

Co łączy chociażby podobnie zbudowane i o wspólnym pochodzeniu takie słowa jak wystawa, zastawa, postawa i ustawa? Wszystkie są od czasownika stawiać, a ten od stać. Rdzeń sta– występował już w praindoeuropejskim, po łacinie ‘stać’ to stare, w innych językach indoeuropejskich mamy podobne słowa. Ta dawność i powszechność wydaje się mieć związek ze znaczeniem słowa, które wskazuje na stałość. Stać oznacza pewien stan, stały stan istoty lub przedmiotu. Stawiać z kolei to czasownik kauzatywny, oznaczający powodowanie tego stanu. Stawiając dom, sprawiam, że on zaczyna stać. Stać, stawiać to czasowniki tak podstawowe, że metafora jest tu oczekiwana i mówimy o stawianiu nie tylko tego, co potem stoi – np. stawiamy coś za przykład, stawiamy pasjansa, stawiamy założenie (osobliwa nielogiczność, wyraźniejsza w zwrocie postawić się w czyimś położeniu). Wiele rzeczy możemy stawiać. I nawet już metafory w tym nie wyczuwamy.

Przedrostki nie tylko modyfikują znaczenie czasowników, z którymi się łączą. A rzeczowniki pochodzące od tych przedrostkowych czasowników często już, jak się zdaje, żadnych wspólnych elementów znaczeniowych nie mają. Co łączy przykład z wykładem, zakładem, pokładem czy nakładem? Przebieg, wybieg i zabieg należą do kompletnie innych sfer działalności człowieka.

Tak i ustawy nie łączymy z postawą, zastawą, podstawą i wystawą. Dopiero gdy się wmyślimy w sprawę, widzimy, że podstawa jakoś stoi u podstaw; zastawa to albo postawa, w której się zastawiamy, broniąc się przed czymś, albo to, co stawiamy na stole; wystawa zaś to wiele na zewnątrz wystawionych rzeczy, które często właśnie stoją itp. Ustawa została przez człowieka ustawiona w tym sensie, że porządkuje określone zachowania. Ustala i ustanawia (widać tu już niewymagający rozwinięcia związek ze stawianiem), co jest społecznie pożądane i oczekiwane. Dodajmy, że jeszcze w XVI w. jednym ze znaczeń słowa ustawa było ’pozycja’ (z łacińskiego ponere, ‘kłaść’), ‘ustawienie’.

Nasz sposób myślenia o świecie czyni naturalnymi skojarzenia między stałą pozycją, ustalonym stanem rzeczy a umową dotyczącą ustaleń stabilizujących zachowania. Naturalnym tokiem myślenia może być ten stan zabezpieczony utrwaleniem takiej umowy aktem na piśmie. Akt ten (słowo wzięte z łacińskiego określenia działania) w uzasadniony sposób może być określony jako ustawa właśnie, jako coś ustawionego, ustalonego, obowiązującego stale, na stałe – te słowa też wiążą się z tym, co wydaje się stabilne, stateczne, co zostało postawione, postanowione po to, by stało.

I taka ustawa ma moc. Bo moc bierze się z trudnej do naruszenia stałości.

Forum dyskusyjne - napisz komentarz

Musisz się zalogować, aby móc dodać komentarz.

Archiwum

Okręgowa Izba Lekarska w Warszawie im. prof. Jana Nielubowicza