27 lutego 2015

Ochrona dóbr osobistych, czyli, co powinien wiedzieć każdy lekarz

Dr n. praw. Janusz Jaroszyński
Katedra i Zakład Zdrowia Publicznego – Uniwersytet Medyczny w Lublinie

Mgr inż. Anna Jurek
Katedra i Zakład Zdrowia Publicznego – Uniwersytet Medyczny w Lublinie

Kolejnym przykładem naruszenia dóbr lekarza jest naruszenie jego nietykalności cielesnej. Coraz częściej zdarza się, że osoby wykonujące zawód lekarza padają ofiarą agresywnego zachowania pacjentów. Jednak, według k.k., osoby, które dopuściły się agresji, podlegają odpowiedzialności karnej, bowiem zgodnie z art. 217 §1 k.k. „kto uderza człowieka lub w inny sposób narusza jego nietykalność cielesną, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku”. W przypadku popełnienia tego typu przestępstwa osoba pokrzywdzona musi złożyć wniosek o ściganie, aby sprawca podlegał karze. Nie jest ono bowiem ścigane z urzędu. Prawo karne przewiduje jednak sytuację, w której sąd może odstąpić od wymierzenia kary. Ma to miejsce wówczas, gdy zachowanie sprawcy jest odpowiedzią na agresywne zachowanie pokrzywdzonego. Na przykład, gdy pacjent uderzył lekarza, a ten odwzajemnił się tym samym.
Naruszenie nietykalności cielesnej to nie tylko bezpośredni kontakt fizyczny lub uszkodzenie ciała, ale także celowe działania służące naruszeniu nietykalności, takie jak oblanie garderoby lekarza substancją żrącą.
Dobra osobiste lekarza chronione są także na gruncie prawa cywilnego. Zgodnie z art. 24 k.c., „ten, czyje dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne. W razie dokonanego naruszenia może on także żądać, ażeby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności ażeby złożyła oświadczenie odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. Na zasadach przewidzianych w kodeksie może on również żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny”.
Ponadto art. 448 k.c. stanowi, że „w razie naruszenia dobra osobistego sąd może przyznać temu, czyje dobro osobiste zostało naruszone, odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę lub na jego żądanie zasądzić odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez niego cel społeczny, niezależnie od innych środków potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia”.
Zatem, zgodnie z kodeksem cywilnym, lekarz może domagać się: po pierwsze zaniechania naruszania dobra, np. dalszego umieszczania negatywnych komentarzy. Po drugie, usunięcia skutków naruszenia dobra, np. opublikowania przeprosin w prasie. Ochrona dóbr lekarza ma charakter prewencyjny, bowiem nie ma na celu czerpania bezpośredniej korzyści.
Zauważyć należy, że w odniesieniu do osoby lekarza oraz wykonywanego przez niego zawodu stosuje się przepisy prawne takie jak w przypadku funkcjonariuszy publicznych. Potwierdza to art. 44 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty, zgodnie z którym „lekarzowi, który wykonuje czynności w ramach świadczeń pomocy doraźnej lub w przypadku, o którym mowa w art. 30 ustawy (udzielanie pomocy lekarskiej w każdym przypadku, gdy zwłoka w jej udzieleniu mogłaby spowodować niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia, oraz w innych przypadkach niecierpiących zwłoki), przysługuje ochrona prawna należna funkcjonariuszowi publicznemu”. Kim zatem jest funkcjonariusz publiczny i jakie prawa mu przysługują? Odpowiedź na to pytanie znajdziemy w art. 115 §13 k.k., który stanowi tzw. słowniczek pojęć. Przepis wskazuje dość szeroki krąg adresatów definiowanego pojęcia, z tym, że określając podmioty, którym przysługuje status funkcjonariusza publicznego, k.k. stosuje różne metody. Niektóre stanowiska wymienione są wprost z nazwy (np. prezydent RP, poseł, senator, radny, sędzia, prokurator, ławnik, notariusz, komornik, kurator sądowy, osoba orzekająca w organach dyscyplinarnych), natomiast w innych przypadkach poprzestaje na wskazaniu pełnionych przez te podmioty funkcji (np. osoba uprawniona do wydawania decyzji administracyjnych) lub zajmowanych przez nie stanowisk (np. osoba zajmująca kierownicze stanowisko w instytucji państwowej)1.
Nadto aktywność funkcjonariuszy publicznych oraz ich instytucji w związku z koniecznością realizacji zadań państwa w sposób prawidłowy podlega szczególnej ochronie prawa karnego2. Ochrona ta obejmuje prawidłową oraz niezakłóconą działalność organów państwa i innych instytucji publicznych. Zauważyć jednak należy, że działalność ta ma być związana z realizacją zadań i kompetencji oraz odnosi się zarówno do centralnych, jak i terenowych organów władzy i administracji państwowej3. W momencie oceny kręgu osób objętych ochroną prawną pojawia się problem zdefiniowania pojęcia „funkcjonariusz publiczny”, które oznacza osobę podejmującą działania na rzecz państwa oraz reprezentującą jego władzę i autorytet.
Nie znaczy to jednak, że lekarzowi przysługuje ochrona przez cały czas. Przepisy prawa stanowią, że przysługuje ona w przypadku świadczenia pomocy doraźnej oraz w sytuacji niecierpiącej zwłoki. Czym zatem jest świadczenie pomocy doraźnej, a czym sytuacja niecierpiąca zwłoki? Definicja legalna pierwszego pojęcia zawarta jest w ustawie z 8 września 2006 r. o Państwowym Ratownictwie Medycznym4. Art. 3 pkt. 7 tejże ustawy definiuje pojęcie „pierwsza pomoc” jako zespół czynności podejmowanych w celu ratowania osoby w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego, wykonywanych przez osobę znajdującą się na miejscu zdarzenia, w tym również z wykorzystaniem udostępnionych do powszechnego obrotu wyrobów medycznych oraz produktów leczniczych. Natomiast „kwalifikowana pierwsza pomoc” to czynności podejmowane wobec osoby w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego przez ratownika medycznego5.
Z kolei „medyczne czynności ratunkowe” oznaczają świadczenia opieki zdrowotnej w rozumieniu przepisów o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych, udzielane przez zespoły ratownictwa medycznego (np. lotnicze zespoły ratownictwa medycznego) w warunkach pozaszpitalnych, w celu ratowania osoby w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego6. W ustawie pojawia się także pojęcie „stanu nagłego zagrożenia zdrowotnego”. Służy ono do tworzenia wyżej omówionych definicji i oznacza stan polegający na nagłym lub przewidywanym w krótkim czasie pojawieniu się objawów pogarszania zdrowia, którego bezpośrednim następstwem może być poważne uszkodzenie funkcji organizmu, uszkodzenie ciała lub utrata życia, wymagający podjęcia natychmiastowych medycznych czynności ratunkowych i leczenia. Z kolei „miejscem zdarzenia” jest miejsce, w którym nastąpiło zdarzenie powodujące stan nagłego zagrożenia zdrowotnego, i obszar, na który rozciągają się jego skutki.
Zauważyć zatem należy, że sformułowanie „świadczenie pomocy doraźnej” to połączenie elementów pojęć „medyczne czynności ratunkowe” oraz „pierwsza pomoc”. Różnica polega jedynie na tym, czy udziela ich lekarz podejmujący działania w ramach wyspecjalizowanej jednostki systemu, czy przypadkowo znajdujący się na miejscu zdarzenia. Jednak zarówno osoby udzielające pierwszej pomocy, jak i kwalifikowanej pierwszej pomocy, a także podejmujące medyczne czynności ratunkowe korzystają z ochrony dla funkcjonariuszy publicznych, uregulowanej w kodeksie karnym. Oznacza to, że w tym zakresie są zrównane z lekarzem udzielającym pomocy w oparciu o art. 44 u.o.z.l.
Podkreślić należy, że ochrona przysługująca lekarzowi jako funkcjonariuszowi publicznemu nie jest zależna od formy jego zatrudnienia. Nie ma znaczenia czy jest to umowa o pracę (pracownicy), czy umowa cywilnoprawna (lekarze kontraktowi).
Taką samą ochroną objęte są także pielęgniarki i położne. Art. 11 ust. 2 ustawy o zawodach pielęgniarki i położnej stanowi, że „pielęgniarka i położna podczas i w związku z wykonywaniem czynności polegających na udzielaniu świadczeń zdrowotnych korzystają z ochrony przewidzianej dla funkcjonariuszy publicznych, na zasadach określonych w kodeksie karnym”. Ochrona przysługuje pielęgniarkom i położnym podczas samodzielnego wykonywania świadczeń zapobiegawczych, diagnostycznych, leczniczych i rehabilitacyjnych oraz medycznych czynności ratunkowych oraz podczas realizacji zleceń lekarskich w procesie diagnostyki, leczenia i rehabilitacji. Nowa ustawa, obowiązująca od 1 stycznia 2012 r., przewiduje, że ochrona przysługuje wszystkim pielęgniarkom i położnym, niezależnie od formy ich zatrudnienia. Nie ma więc wymogu posiadania umowy o pracę.
Ochrona funkcjonariusza publicznego zaostrzona jest przez kodeks karny także w innych przypadkach:
1. czynnej napaści na funkcjonariusza w trakcie wykonywania przez niego czynności zawodowych – art. 222 k.k.
2. użycia przemocy lub groźby bezprawnej w celu zmuszenia funkcjonariusza publicznego do zaniechania wykonania czynności lub zadań służbowych – art. 224 k.k.
3. znieważania funkcjonariusza podczas wykonywania przez niego czynności służbowych – art. 226 k.k.
4. wyłudzania poświadczenia nieprawdy lub podstępnego wprowadzania w błąd w celu uzyskania dokumentu – art. 272 k.k.
Reasumując, należy wskazać, że lekarze mają szeroki wachlarz środków ochrony prawnej i powinni z niego korzystać. Dziś nikt nie jest anonimowy w sieci i naruszenie dóbr osobistych w postaci formułowania fałszywych, kłamliwych, nieprawdziwych ocen na stronach internetowych powinno być wyjaśniane. Po drugie, nie zawsze trzeba korzystać z czasochłonnej drogi sądowej i wszczęcia procesu. Po trzecie, można domagać się przeprosin, sprostowań, np. od redakcji w przypadku artykułu prasowego, lub usunięcia wpisu przez administratora strony, portalu, serwisu. Administratorzy bowiem odpowiadają za wszystko, co się na owych stronach, portalach i serwisach znajduje. Poza tym autor nieprawdziwego anonimu może być zidentyfikowany np. po numerze IP komputera. Po czwarte, można złożyć zawiadomienie na policji lub w prokuraturze o możliwości popełnienia przestępstwa znieważenia, zniesławienia, z wnioskiem o ustalenie sprawcy. Po piąte, lekarz podczas pracy na szpitalnym oddziale ratunkowym jest traktowany jak funkcjonariusz publiczny, a więc w przypadku naruszenia jego nietykalności cielesnej sprawca czynu jest ścigany z urzędu.

1 E. Barcikowska-Szydło, M. Kapko, K. Majcher, W. Preiss, K. Sakowski, Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Komentarz, red. E. Zielińska, Wolters Kluwer, Kraków 2008, s. 756.
2 A. Zoll, K. Buchała, Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz do k.k., t. I, Kraków 1998, s. 707.
3 A. Marek, Prawo karne, wyd. VI, Warszawa 2005, s. 611-612.
4 Ustawa z 8 września 2006 r. o Państwowym Ratownictwie Medycznym, DzU z 2006 r., nr 191, poz. 1410 z późn. zm.
5 Art. 3 pkt. 2 ustawy o Państwowym Ratownictwie Medycznym.
6 Art. 3 pkt. 4 ustawy o Państwowym Ratownictwie Medycznym.

Archiwum

Okręgowa Izba Lekarska w Warszawie im. prof. Jana Nielubowicza