18 marca 2003

Odpowiedzialność cywilna lekarza

Ostatnio coraz częściej lekarze zwracają się z prośbą o wyjaśnienie pojęć prawnych związanych z odpowiedzialnością, w tym szczególnie odpowiedzialnością cywilną lekarza w związku z wykonywaną pracą zawodową, toczącymi się sprawami sądowymi prowadzonymi przeciwko lekarzom oraz zakładom opieki zdrowotnej. Często padają pytania: Co to jest ta odpowiedzialność cywilna? Dlaczego lekarze muszą się ubezpieczać od odpowiedzialności cywilnej? Dlaczego tyle się mówi o ubezpieczeniu, o dobrym ubezpieczeniu, dobranym do rodzaju prowadzonej działalności, o ubezpieczeniu obejmującym wszystkie ryzyka związane z wykonywanym zawodem?

Pojęcie odpowiedzialności cywilnej

Odpowiedzialność cywilna to inaczej odpowiedzialność majątkowa za szkodę. Polega ona na obowiązku naprawienia wyrządzonej szkody. Odpowiedzialność za szkodę powstaje wówczas, gdy nastąpi zdarzenie, z którym prawo łączy obowiązek jej naprawienia i które było przyczyną powstania szkody. Zdarzeniem, które rodzi obowiązek naprawienia szkody, jest czyn niedozwolony.
Odpowiedzialność cywilna charakteryzuje się tym, że ma postać wyłącznie majątkową. Oznacza to, iż pacjent, jako wierzyciel, może dochodzić swej należności w postaci odszkodowania z majątku lekarza lub zakładu opieki zdrowotnej jako dłużnika. Odpowiedzialność ta jest nieograniczona i ciąży na całym majątku dłużnika bez ograniczenia, do pełnej kwoty zasądzonego odszkodowania.

Pojęcie i rodzaje szkody
Odpowiedzialność cywilna zachodzi w zasadzie tylko wówczas, gdy powstała szkoda. Bez szkody nie ma odpowiedzialności cywilnej. Dlatego odpowiedzialność cywilna przyjmuje przeważnie postać obowiązku naprawienia szkody.
Kodeks cywilny nie zawiera definicji szkody. Jednak przez szkodę należy rozumieć uszczerbek, jakiego poszkodowany – pacjent – doznał wbrew swej woli.

Szkoda może być:

  1. materialna
    (uszczerbek majątkowy)

    1. na mieniu
    2. na osobie

  2. niematerialna
    (krzywda tzw. moralna)

    1. dotyczy dóbr osobistych

Wśród szkód materialnych rozróżnia się: 1) szkody na mieniu; 2) szkody na osobie. Szkody materialne to szkody o charakterze majątkowym, wyrządzone na majątku poszkodowanego lub na osobie, które są następstwem uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia.
Naprawienie szkody może nastąpić poprzez: 1) przywrócenie rzeczy do stanu poprzedniego; 2) zapłatę odszkodowania.
Wysokość odszkodowania powinna odpowiadać pełnej wartości szkody poniesionej przez poszkodowanego-pacjenta. Jeżeli jednak pacjent przyczynił się do powstania lub zwiększenia szkody, wówczas wysokość odszkodowania ulega odpowiedniemu zmniejszeniu w oparciu o postanowienia art. 362 § 2 k.c.
Obowiązek odszkodowania obejmuje zarówno konieczność naprawienia rzeczywistej straty, jak i utraconych korzyści, które pacjent mógłby uzyskać gdyby nie wyrządzono mu szkody.
Naprawienie szkody majątkowej na osobie (uszkodzenie ciała, wywołanie rozstroju zdrowia) obejmuje wyrównanie wszelkich kosztów wynikłych z uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia, np. kosztów leczenia, utraconych zarobków, kosztów opieki w domu, rentę związaną z utratą zdolności do pracy zarobkowej.
Wysokość szkody może być ustalona zgodnie przez zainteresowanych lub sprecyzowana przez sąd w toku procesu. Według art. 363 § 2 k.c. chwilą decydującą dla ustalenia wysokości szkody jest chwila jej naprawienia, a nie chwila jej powstania.

Rodzaje odpowiedzialności cywilnej
Podstawą odpowiedzialności cywilnej jest w zasadzie wymóg istnienia winy po stronie zobowiązanego do naprawienia szkody. Wina może się wyrazić w złym zamiarze i wówczas mamy do czynienia z winą umyślną. Wina może także polegać na niedbalstwie lub nieuwadze, jest to wina nieumyślna. Brak winy zwalnia sprawcę z odpowiedzialności.
Obowiązek odszkodowania (odpowiedzialności cywilnej) może powstać w dwóch przypadkach:

  1. na skutek wyrządzenia szkody lub krzywdy czynem niedozwolonym. Mówimy zatem o odpowiedzialności deliktowej, uregulowanej w art. 415 k.c.
  2. na skutek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania – powstaje wówczas obowiązek odpowiedzialności kontraktowej, uregulowanej w art. 471 k.c.

Odpowiedzialność cywilna:

  1. deliktowa

  2. kontraktowa

Odpowiedzialność deliktowa (pozaumowna) powstaje we wszystkich przypadkach wyrządzenia szkody, gdy strony nie były do momentu powstania szkody związane stosunkiem prawnym. Odpowiedzialność kontraktowa (umowna) jest konsekwencją niewykonania lub niewłaściwego wykonania umowy i powstałej szkody.

Odpowiedzialność kontraktowa
Art. 471. k.c.: Dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.
Pacjent domagający się odszkodowania musi jedynie wykazać, że poniósł szkodę wynikłą z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Nie ma on natomiast obowiązku udowodnienia winy lekarza. Lekarz może się uwolnić od odpowiedzialności, jeśli wykaże, że za powstanie szkody nie ponosi winy ani umyślnej, ani nieumyślnej.

Odpowiedzialność deliktowa
Art. 415. k.c.: Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia.
Odpowiedzialność deliktowa jest następstwem wyrządzenia szkody czynem niedozwolonym, zabronionym przez prawo. Odpowiedzialność tę charakteryzuje to, że przed powstaniem szkody – pacjenta nie łączył z lekarzem żaden stosunek prawny. Dopiero wyrządzenie szkody czynem niedozwolonym powoduje powstanie między stronami stosunku zobowiązaniowego.
Obowiązek odpowiedzialności deliktowej powstaje wówczas, gdy:

  1. powstaje szkoda,
  2. szkoda wyniknie z czynu zabronionego prawem (czynu niedozwolonego),
  3. pomiędzy szkodą a czynem zabronionym zaistnieje związek przyczynowy,
  4. szkoda wynikła z winy sprawcy czynu (lekarza).

Brak jakiejkolwiek z tych przesłanek wyłącza odpowiedzialność sprawcy czynu.
Odpowiedzialność deliktowa jest oparta na zasadzie winy. Wynika to wprost z art. 415 k.c.
Aby można było sprawcy czynu niedozwolonego przypisać winę, muszą być spełnione łącznie następujące warunki:

  1. zachowanie sprawcy czynu musi cechować bezprawność działania,
  2. poczytalność sprawcy, czyli brak wad w zakresie swobody przejawiania woli i możliwości przewidywania skutków swojego postępowania,
  3. działanie musi odznaczać się rozmyślnością lub działaniem nieumyślnym.

Pacjent domagający się odszkodowania musi udowodnić fakt wyrządzenia mu szkody przez lekarza i winę lekarza. Lekarz, chcąc się uwolnić od odpowiedzialności deliktowej, musi udowodnić, że czynu się nie dopuścił albo że powstał on nie z jego winy.
Odpowiedzialność cywilna, w tym także deliktowa, może być oparta na jednej z następujących zasad:

  1. zasadzie winy,
  2. zasadzie ryzyka,
  3. zasadzie współżycia społecznego.
    Odpowiedzialność cywilną lekarza w zależności od sposobu wykonywania zawodu oraz poszczególne przypadki odpowiedzialności omówię w kolejnych artykułach.

mec. Elżbieta BARCIKOWSKA-SZYDŁO
Autorka jest koordynatorem
Zespołu Radców Prawnych OIL w Warszawie.

Archiwum

Okręgowa Izba Lekarska w Warszawie im. prof. Jana Nielubowicza