8 października 2004

Jak powstawał nasz samorząd

Idea izb lekarskich narodziła się w Brunszwiku, gdzie mocą ustawy z dnia 25 października 1865 r. powołano do życia izbę lekarską i aptekarską. Izba lekarska stanowiła reprezentację stanu lekarskiego na wzór istniejących już wcześniej izb adwokackich, handlowych, przemysłowych i rolniczych. Potem izby lekarskie pojawiły się także w innych księstwach niemieckich i państwach europejskich.
W Polsce samorząd lekarski powstał najwcześniej w zaborze pruskim, potem austriackim, natomiast nie powstał w zaborze rosyjskim. W drugiej połowie XIX wieku bolączką środowiska lekarskiego było obniżanie się honorariów i przeciążenie pracą. Mało było ludzi ubezpieczonych, wobec czego praktyka prywatna stanowiła źródło dochodu uzupełniające niedobory pracy etatowej lekarzy. Powoli zaczęły się rozwijać kasy chorych, w których pensje lekarskie były stabilne i godziwe. Po rewolucji 1905 r. zaczęto wprowadzać ubezpieczenia robotników na wypadek choroby lub nieszczęśliwych wypadków. W 1919 r. powstał Związek Lekarzy Państwa Polskiego, który za cel postawił sobie powołanie izb lekarskich.
2 grudnia 1921 r. Sejm uchwalił ustawę o wykonywaniu praktyki lekarskiej i o izbach lekarskich. Wcześniej, 19 maja 1920 r., uchwalono ustawę o obowiązkowym ubezpieczeniu na wypadek choroby w formie zaproponowanej przez rząd. Środowiska lekarskie niewiele miały wówczas do powiedzenia, a izb lekarskich jeszcze nie było. Podstawową przyczyną konfliktu między lekarzami a władzami kas chorych były niekorzystne warunki pracy i system wynagradzania. Na przełomie 1922/1923 r. odbyły się wybory do rad izb lekarskich na terenie całego kraju. 9 czerwca 1923 r. minister zdrowia publicznego, dr Witold Chodźko, zwołał przedstawicieli samorządu lekarskiego z poszczególnych okręgów i wybrano członków Naczelnej Izby Lekarskiej.
W Polsce przedwrześniowej było 3 prezesów NIL-u: 1. dr Jan Bączkiewicz – pediatra; 2. dr Witold Chodźko – psychiatra; 3. prof. Mieczysław Michałowicz – pediatra.

Do ważniejszych spraw będących w gestii izb lekarskich należało przyznawanie tytułów specjalisty, reforma studiów medycznych i szkolenie podyplomowe.

W kraju działały następujące izby okręgowe: 1. Izba Warszawsko-Białostocka; 2. Izba Lwowska; 3. Izba Lubelska; 4. Izba Poznańska; 5. Izba Krakowska; 6. Izba Łódzka; 7. Izba Wileńsko-Nowogródzka – od 1924 r.

W II Rzeczypospolitej Warszawsko-Białostocka Izba Lekarska miała 3 prezesów, początkowo nazywanymi naczelnikami. Byli to: 1. dr Leon Babiński – lekarz ogólny, brat słynnego odkrywcy odruchu patologicznego w neurologii; 2. dr Jerzy Bujalski – zabiegowiec, zajmował się chirurgią i ginekologią; zginął w Oświęcimiu w czasie II wojny światowej; 3. dr Władysław Szenajch – pediatra.

NIL stanowił instytucję odwoławczą od decyzji izb okręgowych. Poza tym reprezentował samorząd lekarski w kontaktach z władzami państwowymi. Izby okręgowe były samodzielne, finansowo samowystarczalne (składki, przymusowe, ściągano niczym należności państwowe), obejmowały 2-3 województwa (aby uniknąć dominacji jednego wojewody). Kadencja władz izby trwała trzy lata. Nie było wielu chętnych do pracy społecznej w samorządzie, gdyż przeszkadzało to w praktyce lekarskiej. Na ogół do izb szli lekarze „zamożni z domu” lub pracujący w administracji państwowej.

Izba zajmowała się rejestrem lekarzy, honorariami, deontologią, reklamami i ogłoszeniami lekarskimi, udzielaniem prawa praktyki (ważnego na cały kraj), sądownictwem dyscyplinarnym i kasą pogrzebową, przyznawała też tytuły specjalisty. Przez cały okres II Rzeczypospolitej utrzymywała się dwutorowość organizacyjna lekarzy – obok izb funkcjonował Związek Lekarzy Państwa Polskiego. Organizacje te, choć miały taki sam cel, m.in. poprawę sytuacji zawodowej i materialnej lekarzy, dzieliła odmienność przekonań politycznych.
15 marca 1934 r. ukazało się rozporządzenia prezydenta Rzeczypospolitej o izbach lekarskich (z mocą ustawy), które jednak nie weszło w życie z powodu przygotowań do wojny. Ważnym osiągnięciem samorządu było uchwalenie 16 marca 1935 r. Kodeksu Deontologii Lekarskiej.
Po klęsce wrześniowej w 1939 r. samorząd lekarski został zlikwidowany przez okupantów. Pracownikom Warszawsko-Białostockiej Izby Lekarskiej udało się jednak uratować wiele dokumentów.
W czasie II wojny światowej zginęło tysiące polskich lekarzy. Na 13 tys. lekarzy zarejestrowanych w 1939 r. w samorządzie – w 1945 r. zgłosiło się do pracy ok. 6 tys. Samorząd lekarski próbował się odradzać. 25 stycznia 1945 r. przedwojenny prezes Warszawsko-Białostockiej Izby Lekarskiej, prof. Władysław Szenajch, objął swoje obowiązki w izbie. Z powodu zniszczenia Warszawy miała ona tymczasową siedzibę w Tworkach. W marcu minister Trojanowski polecił wiceprezesowi Szenajchowi zorganizowanie NIL-u (przedwojenny prezes NIL-u, prof. Mieczysław Michałowicz, nie wrócił jeszcze z obozu w Oświęcimiu). Tak więc losy NIL-u i Warszawsko-Białostockiej Izby Lekarskiej związały się bardzo ściśle. Obowiązki prezesa Warszawsko-Białostockiej Izby pełnił wówczas dr Kazimierz Bacia.
W całym kraju trwał proces odtwarzania struktur izb lekarskich. Na Ziemiach Zachodnich spontanicznie działali lekarze z izb Lwowa i Wilna. Powoływano nowe okręgi i odtwarzano „stare”. Starano się zaznajamiać nowe władze z działalnością izb okręgowych. Nawiązywano stosunki z władzami terenowymi.
Z miejsca rozpoczęto rejestrować tych lekarzy, którzy ocaleli lub stali się lekarzami podczas wojny i bezpośrednio po niej. W połowie 1945 r. powrócił z Oświęcimia prof. Michałowicz, który objął funkcję prezesa NIL-u. Ukonstytuował się zarząd NIL-u. W stosunku do lekarzy istniał wówczas przymus dotyczący miejsca zamieszkania i wykonywania praktyki zawodowej. Starano się, aby rozmieszczenie lekarzy w terenie odbywało się w porozumieniu z samorządem lekarskim.
Latem 1945 r. biuro izby przeniesiono z Tworek do Warszawy, do „starej” siedziby przy ul. Koszykowej 37. Do obowiązków prezesa Warszawsko-Białostockiej Izby powrócił prof. Szenajch – zaraz po objęciu funkcji prezesa NIL-u przez prof. Michałowicza. W nowym zarządzie Warszawsko-Białostockiej Izby znalazł się też dr Jan Rutkiewicz, który po paru latach odegrał niesławną rolę likwidatora samorządu lekarskiego. Zajęto się odbudową kasy pogrzebowej, opracowano cennik za czynności lekarskie. Z 3900 lekarzy skupionych przed wojną w Warszawsko-Białostockiej Izbie – w pierwszym roku po wyzwoleniu zarejestrowało się tylko 1200 osób. Dokonano nowego podziały terytorialnego samorządu lekarskiego. Warszawsko-Białostocką Izbę Lekarska utrzymano w postaci przedwojennej – z wyjątkiem Grodna i Wołkowyska.
Tymczasem w urzędach coraz większą rolę zaczęli odgrywać lekarze
o poglądach lewicowych oraz ci, którzy przybyli z wojskiem ze Związku Radzieckiego, m.in. grupa absolwentów szkoły wraczy wojennych
w Taszkiencie, gdzie nauka trwała niespełna 4 lata. Okręgowe izby lekarskie nie chciały ich weryfikować. Była to jedna z przyczyn późniejszych „kłopotów” izb z władzami. Mniej więcej po 2 latach koincydencji izb z nową władzą zaczęły się pojawiać problemy. Izby lekarskie zostały uznane za ideologicznego wroga nowej rzeczywistości. Władza znalazła się w rękach partii. 1 i 2 grudnia 1946 r. powstał jedyny Związek Zawodowy Pracowników Służby Zdrowia. Prezesem tego związku został wymieniany już dr Jan Rutkiewicz, który równocześnie należał do władz Warszawsko-Białostockiej Izby Lekarskiej i NIL-u. Samorząd lekarski zaczął być izolowany przez władze. Stawiano mu zarzuty, że zbyt formalistycznie podchodzi do rejestracji lekarzy.
Po paru miesiącach rejestrację przeniesiono z izb do urzędów wojewódzkich. Rozpoczęto nagonkę prasową przeciw izbom lekarskim, które przedstawiano jako „siedlisko wroga klasowego”. Oskarżano je
o związki z podziemiem i rządem londyńskim. Krytykowano ich gospodarkę finansową. Dochody izby obciążono wysokimi podatkami. Zaczęto izbom odmawiać wpływu na przyznawanie tytułu specjalisty. Uniemożliwiano im obronę lekarzy przed ingerencją władzy.
Ostatni zarząd NIL-u ukonstytuował się 8 października 1947 r. Na pezesa „jednomyślnie” wybrano dr. Jana Rutkiewicza. Wiceprezes, prof. Michałowicz, miał stanowić „dekorację” dokonywanych zmian. Zaczął się proces dogorywania samorządu lekarskiego.

18 lipca 1950 r. Sejm jednomyślnie uchwalił ustawę o zniesieniu izb lekarskich. Przerwa w działalności samorządu lekarskiego
w Polsce trwała ok. czterdziestu lat. 17 maja 1989 r. – dzięki zmianom politycznym w Polsce – doszło do uchwalenia ustawy
o izbach lekarskich. Ü

Jan ANTCZAK, Józef HORNOWSKI

Archiwum

Okręgowa Izba Lekarska w Warszawie im. prof. Jana Nielubowicza