26 maja 2008

Język nasz giętki – Czy „żeśmy” jest poprawne?

Tak, ale nie zawsze. Poprawne jest w zdaniu: Powiedz mu, żeśmy przyszli, lecz niepoprawne w zdaniu: Skoro żeśmy przyszli, powinni nas ugościć. Dlaczego? Gdzie jest różnica?
Wyrazy żem, żeś, żeśmy, żeście są złożeniami spójnika że i końcówek czasu przeszłego czasowników: „że + -(e)m”, „że + -(e)ś”, „że + -(e)śmy”, „że + -(e)ście”. Końcówki tego typu są ruchome. Mogą w zdaniu wędrować między czasownikiem a innymi wyrazami, jednak pod pewnymi warunkami. Wyrazy te muszą być użyteczne w zdaniu również wtedy, kiedy końcówka znajduje się przy czasowniku. Przyjrzyjmy się przykładom:
Ktoś powiedział, żeśmy to zrobili – zdanie jest poprawne, ponieważ przenieśliśmy końcówkę -śmy, a spójnik że nadal pełni swoją funkcję (por. Ktoś powiedział, że to zrobiliśmy).
Słyszałem, żeś dobrze mu odpowiedział – i to zdanie jest poprawne (por.Słyszałem, że dobrze mu odpowiedziałeś).
Czasem jednak wyraz złożony z cząstki że i końcówki czasu przeszłego bywa umieszczany niepoprawnie w zdaniach, w których obecność spójnika że jest nieuzasadniona. Wtedy forma „że + końcówka” jest użyta niezgodnie z logiką, na przykład:
Ćwiczenie * żeście zrobili bez sensu – zdanie jest niepoprawne, bo spójnik okazuje się nadmiarowy, bezużyteczny. Porównajmy to ze zdaniem, w którym końcówka -śmy została przeniesiona do czasownika: Ćwiczenie * że zrobiliście bez sensu.
Również w zdaniu: W takim razie trafnie * żeś mu odpowiedział – spójnik że nie pełni żadnej funkcji, jest niepotrzebny (por. W takim razie trafnie * że mu odpowiedziałeś).
W wyrazach typu „zrobiliście” akcent pada na trzecią sylabę od końca, ale nie wszyscy są tego pewni i wolą użyć wyrazu „żeście”. Unikając jednego błędu, popełniają drugi.
Wędrowanie końcówek czasu przeszłego jest właściwością powszechnie akceptowaną, a w niektórych wypowiedzeniach wręcz konieczną, na przykład ze względu na rozkład akcentów w zdaniu. Najczęściej obserwujemy to w tekstach stylizowanych, zwłaszcza w poezji. Oto dwa fragmenty, w których zastosowano przeniesienie końcówek z czasownika na koniec innego wyrazu:

Wielkieś mi uczyniła pustki w domu moim,
Moja droga Orszulo, tym zniknieniem swoim…
(Jan Kochanowski, Tren VIII)

O! panie, wszystkoście mu już wydarli!
Wszystko, prócz serca córki nieszczęśliwej…
(Juliusz Słowacki, Lilla Weneda)

Nie zawsze więc możemy powiedzieć, żeśmy niepoprawnie użyli „żeśmy”. Gdybyśmy tego nie analizowali, tobyśmy nie mieli pewności. Zauważmy, że cząstka -by- przenosi się wraz z końcówką i że wszystkie te formy piszemy łącznie.

Piotr
MLDNER-NIECKOWSKI
http://www.lpj.pl

Archiwum

Okręgowa Izba Lekarska w Warszawie im. prof. Jana Nielubowicza