2 lutego 2012

Kryteria diagnostyczne i leczenie uzależnienia od komputera i Internetu

Bohdan T. Woronowicz

Ponieważ coraz częściej będziemy mieli, jako lekarze, kontakty z osobami uzależnionymi od komputera i sieci, chciałbym, aby ten artykuł był pomocny w ich prawidłowym zdiagnozowaniu. Opierając się na kryteriach diagnostycznych, sugerowanych w DSM-IV, można zaproponować, aby uzależnienie rozpatrywać jako szkodliwy model korzystania z komputera i Internetu, prowadzący do istotnego klinicznie upośledzenia manifestującego się, w ciągu poprzedzających badanie 12 miesięcy, co najmniej trzema z wyszczególnionych objawów:

1. Tolerancja, rozumiana jako:
a. potrzeba korzystania z komputera i Internetu przez coraz dłuższy czas, aby uzyskać zadowolenie
lub
b. wyraźny, stopniowy spadek satysfakcji osiąganej podczas korzystania z komputera i Internetu przez tę samą ilość czasu.
2. Objawy odstawienia manifestujące się:
a. zespołem abstynencyjnym, przejawiającym się co najmniej dwoma spośród następujących objawów, występujących w ciągu kilku dni (do miesiąca) po zaprzestaniu lub ograniczeniu korzystania z komputera i Internetu:
– pobudzenie psychoruchowe,
– niepokój lub lęk,
– obsesyjne myślenie o tym, co dzieje się w Internecie,
– fantazje i marzenia senne na temat Internetu,
– celowe lub mimowolne poruszanie palcami w sposób charakterystyczny dla pisania na klawiaturze;
b. korzystaniem z komputera i Internetu w celu uniknięcia przykrych objawów pojawiających się po „odstawieniu” komputera lub Internetu (objawów zespołu abstynencyjnego).
3. Częste przekraczanie planowanego wcześniej czasu przeznaczonego na korzystanie z komputera lub z Internetu.
4. Utrwalona potrzeba lub nieudane próby ograniczania bądź zaprzestania korzystania z komputera lub z Internetu.
5. Poświęcanie dużej ilości czasu na wykonywanie czynności związanych z komputerem lub z Internetem (np. kupowanie książek na temat komputera lub Internetu, wypróbowywanie nowych przeglądarek stron WWW, porządkowanie ściągniętych z Internetu materiałów itp.).
6. Ograniczanie bądź rezygnacja z aktywności społecznej, zawodowej lub rekreacyjnej na rzecz korzystania z komputera lub z Internetu.
7. Korzystanie z komputera lub z Internetu, mimo świadomości doświadczania trwałych lub narastających problemów somatycznych (fizycznych), psychologicznych bądź społecznych spowodowanych korzystaniem z komputera lub z Internetu lub nasilających się w związku z nim (np. ograniczenie czasu snu, występowanie problemów rodzinnych, spóźnianie się do pracy i na spotkania, zaniedbywanie obowiązków lub rezygnacja z innych istotnych działań).
Opierając się z kolei na kryteriach diagnostycznych uzależnień zawartych w ICD-10, zaproponowałem przed laty (2001)* , aby uzależnienie od komputera lub Internetu rozpoznawać wówczas, kiedy w okresie roku poprzedzającego badanie stwierdzono występowanie co najmniej trzech objawów z następującej listy:
1. silną potrzebę lub poczucie przymusu korzystania z komputera lub Internetu,
2. subiektywne przekonanie o mniejszej możliwości kontrolowania zachowań związanych z komputerem lub z Internetem, tj. upośledzenie kontroli nad powstrzymywaniem się od korzystania z Internetu oraz nad długością spędzania czasu przy komputerze lub w Internecie,
3. występowanie, przy próbach przerwania lub ograniczenia korzystania z komputera lub z Internetu, niepokoju, rozdrażnienia czy gorszego samopoczucia oraz ustępowanie tych stanów z chwilą powrotu do komputera,
4. spędzanie coraz dłuższego czasu przy komputerze lub w Internecie, w celu uzyskania zadowolenia czy dobrego samopoczucia, które poprzednio osiągane było w znacznie krótszym czasie,
5. postępujące zaniedbywanie alternatywnych źródeł przyjemności lub dotychczasowych zainteresowań na rzecz komputera lub Internetu,
6. korzystanie z komputera lub Internetu mimo szkodliwych następstw (fizycznych, psychicznych i społecznych), o których wiadomo, że mają związek ze spędzaniem czasu w Internecie.
Zanim uzależnienie od komputera lub Internetu znajdzie się w kolejnej Rewizji Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych (prawdopodobnie ok. 2015 r.), powinno być traktowane podobnie jak schorzenia z działu „Zaburzenia nawyków i popędów” lub „Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne”. Natomiast Amerykańskie Towarzystwo Medyczne (American Medical Association) już w 2007 r. zarekomendowało Amerykańskiemu Towarzystwu Psychiatrycznemu włączenie uzależnienia od Internetu (Internet Addiction Disorder) do kolejnej, tj. 5, wersji DSM, która powinna zostać opublikowana w 2013 r.

Leczenie
Badania, przeprowadzone przez Center for On-line Addiction na grupie ponad 17 tys. osób, wykazały, że ok. 6 proc. badanych wymagało leczenia. Wynika z nich również, że uzależnienie od Internetu u osób zrównoważonych, bez zaburzeń psychicznych (np. zaburzeń nastroju, wysokiego poziomu neurotyzmu czy innego uzależnienia), jest bardzo rzadkie (R.A. Davis, 2001). Przed przystąpieniem do leczenia należy określić poziom zaawansowania zainteresowania komputerem bądź Internetem oraz stwierdzić, czy spędzanie dużej ilości czasu nie wynika przypadkiem z samotności (izolacji społecznej), niskiej samooceny, kompensacji nieśmiałości i problemów z nawiązywaniem kontaktów z innymi osobami, czy może jest zwykłą ucieczką od problemów w bardziej przyjazny świat Internetu. Gdyby okazało się, że któryś z tych czynników wchodzi w rachubę, należy podjąć próbę wyeliminowania go, bowiem w ten sposób można osiągnąć ograniczenie czasu spędzanego w Internecie i zatrzymanie rozwoju uzależnienia. Jeżeli na podstawie wymienionych wyżej kryteriów diagnostycznych można stwierdzić, że mamy do czynienia z rozwiniętym uzależnieniem, konieczna jest psychoterapia. Należy też wykluczyć możliwość używania komputera i Internetu do uprawiania hazardu bądź do niekontrolowanych zakupów.
W przypadku leczenia uzależnia od Internetu bądź komputera występuje dodatkowy problem. Osoby z zaawansowanym uzależnieniem trudno bowiem skłonić do osobistego spotkania ze specjalistą, ponieważ są przyzwyczajone do obcowania z ekranem bądź do porozumiewania się za pomocą klawiatury. Jest im też bardzo trudno wejść z powrotem w realny świat i odbudowywać w sposób naturalny relacje z innymi ludźmi. Decyzja o podjęciu leczenia następuje zwykle dopiero wówczas, kiedy osoba zainteresowana zacznie zauważać różnicę między zdrowym a swoim „chorym” (patologicznym) korzystaniem z komputera. Jest to o tyle trudne, że w dzisiejszych czasach komputer i Internet są powszechnie używane, są mediami społecznie akceptowanymi, a osoby korzystające z nich odbiera się jako nowoczesne.
Programy terapeutyczne dla uzależnionych od komputera czy Internetu są zbliżone do programów psychoterapii uzależnienia od alkoholu, patologicznego hazardu czy zaburzeń łaknienia. Podstawowe pytanie w leczeniu tych osób brzmi: czy można wymagać „internetowej abstynencji” od uzależnionych, których zawodowa praca wiąże się z używaniem na co dzień komputera bądź Internetu? Chyba jednak nie. Dlatego jednym z podstawowych celów terapii powinna być zmiana sposobu korzystania z komputera. Podczas leczenia, w ramach treningu nowych zachowań, można zamontować w komputerze alarm, który po upływie określonego czasu przypomina, że należy zostawić komputer i przejść do innej aktywności. Konieczne w leczeniu jest także przygotowywanie szczegółowego, realistycznego planu dnia, uwzględniającego określenie ram czasowych korzystania z komputera bądź Internetu, a także innych codziennych działań, z wypoczynkiem włącznie. Realizacja takiego planu powinna zmienić dotychczasowe zwyczaje i zagospodarować na nowo te obszary życia, które zostały zaniedbane w wyniku uzależnienia. Davis zaproponował, aby podczas leczenia stosować dziesięć wspomagających je zasad:
1. usytuować komputer w miejscu uniemożliwiającym izolowanie się,
2. korzystać z komputera w obecności innych osób,
3. zmieniać pory korzystania z komputera lub z Internetu oraz robić przerwy,
4. odnotowywać codziennie swoje wszystkie działania (w tym czas spędzany przy komputerze),
5. nie używać w sieci pseudonimów,
6. rozmawiać o swoim problemie z bliskimi i znajomymi,
7. wykonywać ćwiczenia fizyczne,
8. robić, stopniowo coraz dłuższe, przerwy w korzystaniu z komputera lub Internetu,
9. starać się kontrolować swoje myśli dotyczące komputera lub Internetu,
10. stosować techniki relaksacyjne.
Bardzo pomocna jest zmiana rytmu korzystania z sieci, tj. więcej krótszych, a mniej dłuższych sesji.
W 1995 r. powstało w Nowym Jorku Centrum Uzależnienia od Internetu (COLA – The Center for On-Line Addiction) założone przez wspomnianą już wcześniej dr Kimberly Young, a Ivan K. Goldberg, psychiatra z Uniwersytetu Columbia, zorganizował w tym samym roku internetową Grupę Wsparcia dla Osób Uzależnionych od Internetu. Dzięki inicjatywie Richarda A. Scotta, który na swojej stronie internetowej opisał własną historię zmagania się z uzależnieniem od Internetu, powstała grupa Anonimowych Internetoholików (Net-aholics Anonymous). Opracowano, opartą na doświadczeniach Anonimowych Alkoholików, wersję Dwunastu Kroków dla uzależnionych od Internetu. Istnieją także grupy Chataholics Anonymous, czyli osób uzależnionych od rozmów przez Internet (ang. chat – rozmowa, pogawędka). Warto też wiedzieć, że funkcjonuje, oparta na Programie Dwunastu Kroków, grupa Appleholics Anonymous (anonimowych osób uzależnionych od komputerów osobistych Macintosh firmy Apple).

Autor jest specjalistą psychiatrii oraz specjalistą i superwizorem psychoterapii uzależnień.

Archiwum

Okręgowa Izba Lekarska w Warszawie im. prof. Jana Nielubowicza