9 maja 2018

Razem czy osobno cz. 2

Język nasz giętki

Prof. Piotr Müldner-Nieckowski

Cząstka -by jest szczególnie kłopotliwa w pisowni czasowników. Ortografowie nazywają ją partykułą. Nie należy tej partykuły mylić ze spójnikiem by, który jest okrojoną i przeważnie lekko pretensjonalną formą spójnika aby i żeby. Nawiasem mówiąc, z mojego doświadczenia wynika, że jeśli już używać tego spójnika, to najlepiej formy żeby, ponieważ jest neutralna stylistycznie (takie podejście ulepsza tekst estetycznie, a pisarzy niepewnych swojej ortografii chroni przed przypadkowym przyłączaniem spójnika by do innych wyrazów). Cząstka -by może też być składnikiem spójników i partykuł, na przykład: gdyby, jakby (w znaczeniu ‘jeśli’, ‘gdy’), choćby, jeżeliby, toby itd.

Cząstka -by oznacza tryb warunkowy i jest przyłączana do czasowników albo występuje osobno, rozdzielnie. Piszemy ją razem ze wszystkimi formami osobowymi czasowników. W pierwszej i drugiej osobie pojawia się (zawsze pisana łącznie z -by) końcówka osobowa -m, -ś, -śmy, -ście. W trzeciej osobie obu liczb końcówki tej nie ma.

Na przykład (liczba pojedyncza): zrobiłbym, zrobiłabym, zrobiłbyś, zrobiłabyś, zrobiłby, zrobiłaby, zrobiłoby; (liczba mnoga): zrobilibyśmy, zrobiłybyśmy, zrobilibyście, zrobiłybyście, zrobiliby, zrobiłyby.

Łącznie piszemy -by także z pewnymi formami nieosobowymi, mianowicie z tymi, które kończą się na -ło. Przeważnie występują one razem z cząstką się. Na przykład: zrobiłoby się, miałoby się, chciałoby się, pojechałoby się. Kiedy w takim razie piszemy -by z czasownikami oddzielnie?

Po pierwsze z bezokolicznikami (np. zrobić by należało, czekać byście musieli).

Po drugie z wyrazami, które czasownikami nie są, ale pełnią w zdaniu ich funkcję: można (można by), warto (warto by), trzeba (trzeba by), niepodobna (niepodobna by).

Po trzecie z formami nieosobowymi czasu przeszłego, zakończonymi na -no lub -to (np. zrobiono by, zaczęto by).

Po czwarte po wyrazach winien i powinien (winien byś to zrobić, powinni byśmy to zrobić, winni by, powinni by zrobić).

Jeżeli z powodu braku doświadczenia nie udaje się nam intuicyjnie ustalić, czy cząstka -by przypadkiem nie jest spójnikiem by, to należy spróbować ją zamienić (choćby tylko w myślach) na aby lub żeby, i jeżeli zdanie nadal ma sens, to znaczy że chodzi o spójnik, a nie o partykułę trybu warunkowego, a w takiej sytuacji pozostawiamy ten element oddzielony od innych wyrazów. Na przykład: Robiła wszystko, byśmy jej uwierzyli (tak jak: Robiła wszystko, żebyśmy jej uwierzyli). Pracował, by zarobić na utrzymanie (tak jak: Pracował, aby zarobić na utrzymanie). W obu tych przykładach mamy do czynienia ze spójnikiem, więc pisownia pozostaje rozdzielna.

Warto pamiętać, że cząstka -by wraz z końcówką osobową (-bym, -byś, -byśmy, -byście) jest ruchoma. Może być połączona z czasownikiem albo przeniesiona do innej strefy tego samego zdania. Na przykład: Oczywiście bym wyjechał, gdyby mi pozwolono. Oczywiście wyjechałbym, gdyby mi pozwolono.<

Forum dyskusyjne - napisz komentarz

Musisz się zalogować, aby móc dodać komentarz.

Archiwum

Okręgowa Izba Lekarska w Warszawie im. prof. Jana Nielubowicza