Przestępstwa związane z przerywaniem ciąży – art. 152-154 kk
Art. 152. [Przerwanie ciąży za zgodą]
- 1. Kto za zgodą kobiety przerywa jej ciążę z naruszeniem przepisów ustawy podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
- 2. Tej samej karze podlega, kto udziela kobiecie ciężarnej pomocy w przerwaniu ciąży z naruszeniem przepisów ustawy lub ją do tego nakłania.
- 3. Kto dopuszcza się czynu określonego w § 1 lub 2, gdy dziecko poczęte osiągnęło zdolność do samodzielnego życia poza organizmem kobiety ciężarnej, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
Zagrożenie karami
Poza karami wskazanymi powyżej (kara pozbawienia wolności, odpowiednio do 3 lat oraz od 6 miesięcy do 8 lat) sąd sprawcy czynu może wymierzyć także środki karne. Sąd ma możliwość orzeczenia nawiązki na rzecz instytucji, stowarzyszenia, fundacji lub organizacji społecznej, której podstawowym celem statutowym jest spełnianie świadczeń na cele bezpośrednio związane z ochroną zdrowia (art. 47 § 1 kk), zakaz wykonywania zawodu (np. lekarza, pielęgniarki, położnej), jeżeli sprawca popełniając przestępstwo nadużył wykonywanego zawodu lub gdy dalsze wykonywanie przez niego zawodu zagrażałoby istotnym dobrom chronionym prawem (art. 41 § 1 kk), pozbawienie praw publicznych, gdy sprawca dopuszczając się przestępstw z art. 152 § 1-3 kk działał w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie (art. 40 § 2 kk).
Znamiona przestępstwa
Przepis określa przestępstwo przerwania ciąży, polegające na dokonaniu zabiegu aborcji z naruszeniem przepisów ustawy określających warunki legalności takiego zabiegu tj. ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz. U. Nr 17, poz. 78, z późn. zm.), zwana dalej ustawa o planowaniu rodziny. Przepis ten penalizuje także udzielenie kobiecie ciężarnej pomocy w przerwaniu ciąży oraz nakłanianie jej do tego. Ostatni paragraf tego przepisu wskazuje na typ kwalifikowany, gdy dziecko poczęte osiągnęło zdolność do samodzielnego życia poza organizmem kobiety ciężarnej.
Zachowanie sprawcy może mieć zarówno postać działania, jak i zaniechania, zgodnie z art. 2 kk na sprawcy ciąży prawny, szczególny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi (np. lekarz lub ojciec dziecka niepodejmujący działań mających zapobiec poronieniu i służących utrzymaniu ciąży zagrożonej).
Przerwanie ciąży może nastąpić w każdy sposób, np. przez wykonanie zabiegu przerwania ciąży lub podanie kobiecie środka wczesnoporonnego, a skutkiem takiego działania jest śmierć dziecka poczętego.
W Wyroku z dnia 16 października 2008 r.[1] Sąd Apelacyjny w Katowicach stwierdził: „Przedmiotem ochrony wynikającej z art. 152 KK jest życie dziecka w fazie prenatalnej od momentu poczęcia, a przerwanie ciąży stanowi jego zabicie. Powyższe prowadzi zatem do wniosku, iż przerwanie ciąży obumarłej i związane z tym wyłyżeczkowanie jamy macicy kobiety nie realizuje znamion przestępstwa wynikającego z przepisu art. 152 KK”.
Wśród znamion przestępstwa jest także zgoda kobiety ciężarnej na przerwanie ciąży z naruszeniem przepisów ustawy. Wyrażenie przez kobietę ciężarną zgody nie musi nastąpić w jakiś szczególny sposób. Powinna być ona wyrażona świadomie, a więc z należytym rozeznaniem i oceną skutków, dobrowolna, poważna, kategoryczna, jednoznaczna oraz mieć charakter zgody ex ante, a więc wyrażonej przed, a najpóźniej w trakcie zachowania sprawcy zmierzającego bezpośrednio do przerwania ciąży. Taka zgoda powoduje ściśle określone konsekwencje. Sąd Najwyższy wyraził pogląd, iż kobieta w ciąży wyrażająca zgodę na jej przerwanie nie należy do kręgu pokrzywdzonych typami czynów zabronionych określonych w art. 152 § 1-3 KK w rozumieniu art. 49 § 1 KPK, jeżeli czyny przypisane sprawcom nie wyczerpują jednocześnie znamion określonych w innym przepisie ustawy karnej, którym jej dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone. Nie nabywa też uprawnień do działania w sprawie w charakterze oskarżyciela posiłkowego jako strona zastępcza.[2]
Przesłanki przerwania ciąży zgodnie z przepisami ustawy
Art. 4a ust. 1 ustawy o planowaniu rodziny dopuszcza przerwanie ciąży przez lekarza za zgodą kobiety w przypadku, gdy:
- ciąża stanowi zagrożenie dla życia lub zdrowia kobiety ciężarnej (tzw. wskazanie medyczne);
- badania prenatalne lub inne przesłanki medyczne wskazują na duże prawdopodobieństwo ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu (tzw. wskazanie eugeniczne);
- zachodzi uzasadnione podejrzenie, że ciąża powstała w wyniku czynu zabronionego (tzw. wskazanie kryminalne).
Ustawa przewiduje ograniczenia czasowe dla przerwania ciąży. Przy tzw. wskazaniach eugenicznych aborcja możliwa jest do chwili osiągnięcia przez dziecko poczęte zdolności do samodzielnego życia poza organizmem kobiety ciężarnej, a w przypadku tzw. wskazań kryminalnych – jeżeli od początku ciąży nie upłynęło więcej niż 12 tygodni. Brak jest natomiast ograniczeń czasowych dla przerwania ciąży z tzw. wskazań medycznych.
Zgodnie z art. 4a ust. 5 ustawy o planowaniu rodziny wystąpienie przesłanki medycznej i eugenicznej stwierdza inny lekarz niż dokonujący przerwania ciąży, chyba że ciąża zagraża bezpośrednio życiu kobiety.
Musi być to lekarz posiadający tytuł specjalisty w zakresie medycyny właściwej ze względu na rodzaj choroby kobiety ciężarnej lub – w zakresie przesłanki eugenicznej – lekarz posiadający tytuł specjalisty, orzekający o wadzie genetycznej płodu na podstawie badań genetycznych lub lekarz posiadający tytuł specjalisty w zakresie położnictwa i ginekologii, orzekający o wadzie rozwojowej płodu na podstawie obrazowych badań ultrasonograficznych wykonywanych u kobiety ciężarnej (§ 2 ust. 1 i 2 Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 22 stycznia 1997 r. w sprawie kwalifikacji zawodowych lekarzy uprawniających do dokonania przerwania ciąży). W obu tych sytuacjach ustawa przewiduje wymóg, by przerwania ciąży dokonał lekarz w szpitalu.
Natomiast zgodnie z art. 4a ust. 5 ustawy o planowaniu rodziny zaistnienie kryminalnej przesłanki przerwania ciąży stwierdza prokurator.
W przypadku zgodnego z przepisami ustawy przerywania ciąży zgoda kobiety na przerwanie ciąży powinna być wyrażona w formie pisemnej. W przypadku małoletniej lub kobiety ubezwłasnowolnionej całkowicie wymagana jest pisemna zgoda jej przedstawiciela ustawowego. W odniesieniu do małoletniej powyżej 13. roku życia wymagana jest również pisemna zgoda tej osoby. Za małoletnią poniżej 13. roku życia zgodę wydaje sąd opiekuńczy, a małoletnia ma prawo do wyrażenia własnej opinii. Kobieta całkowicie ubezwłasnowolniona również powinna wyrazić zgodę w formie pisemnej, chyba że nie pozwala jej na to stan zdrowia psychicznego. Jeśli przedstawiciel ustawowy nie chce lub nie może wyrazić zgody, to w jego zastępstwie wyrazić ją może sąd opiekuńczy.
Określenie zdolności do samodzielnego życia poza organizmem kobiety ciężarnej
Aby określić czy dziecko poczęte osiągnęło zdolność do samodzielnego życia poza organizmem matki, należy odwołać się do ustaleń nauk medycznych i uwzględniać możliwości współczesnej medycyny, zwłaszcza w zakresie technik inkubacyjnych, a więc utrzymywania przy życiu dzieci, które znalazły się poza organizmem matki przed upływem normalnego okresu ciąży. Przyjmuje się, iż dziecko poczęte zdolność tę uzyskuje, gdy ciąża trwa dłużej niż 22 tygodnie, a dziecko osiągnęło masę ciała co najmniej 500 g. Jednocześnie jednak zawsze muszą być brane pod uwagę osobnicze zdolności dziecka poczętego do samodzielnego życia poza organizmem matki.
Art. 153. [Przerwanie ciąży bez zgody]
- 1. Kto stosując przemoc wobec kobiety ciężarnej lub w inny sposób bez jej zgody przerywa ciążę albo przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem doprowadza kobietę ciężarną do przerwania ciąży,
podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
- 2. Kto dopuszcza się czynu określonego w § 1, gdy dziecko poczęte osiągnęło zdolność do samodzielnego życia poza organizmem kobiety ciężarnej,
podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
Zagrożenie karami
Poza karami wskazanym w przepisie (kara pozbawienia wolności) sąd może wymierzyć środki karne. Na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej orzeka, obowiązek naprawienia wyrządzonej przestępstwem szkody w całości albo w części, lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę (art. 46 § 1 KK) albo nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego (art. 46 § 2 KK). Na podstawie art. 47 § 1 KK można orzec także nawiązkę na rzecz instytucji, stowarzyszenia, fundacji lub organizacji społecznej, której podstawowym celem statutowym jest spełnianie świadczeń na cele bezpośrednio związane z ochroną zdrowia.
Wystąpienie po stronie sprawcy motywacji zasługującej na szczególne potępienie oraz skazanie go na karę pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż 3 lata uzasadnia zastosowanie środka karnego w postaci pozbawienia praw publicznych (art. 40 § 2 KK).
W sytuacji gdy sprawca nadużył wykonywanego zawodu lub okazał, że dalsze jego wykonywanie zagraża istotnym dobrom chronionym prawem, sąd może orzec zakaz wykonywania zawodu.
Znamiona przestępstwa
Przepis przewiduje, iż przerwanie ciąży następuje bez zgody kobiety ciężarnej, a sprawca w tym celu używa przemocy wobec kobiety ciężarnej lub doprowadza do przerwania ciąży w inny sposób lub doprowadza do przerwania ciąży przy użyciu przemocy, groźby bezprawnej lub podstępu.
Jako „przemoc” należy rozumieć oddziaływanie przy użyciu siły fizycznej na określoną osobę, mające doprowadzić ją do poddania się woli sprawcy.
„Groźba bezprawna” obejmuje zespół alternatywnych działań określonych w art. 115 § 12 KK. Według definicji ustawowej zawartej w tym przepisie, jest nią zarówno groźba, o której mowa w art. 190 KK, a więc groźba popełnienia przestępstwa na szkodę adresata groźby lub osoby mu najbliższej, jeżeli wzbudza w zagrożonym uzasadnioną obawę, że będzie spełniona, jak i groźba spowodowania postępowania karnego lub rozgłoszenia wiadomości uwłaczającej czci zagrożonego lub jego osoby najbliższej.
„Podstęp” realizuje każde zachowanie, które polega na wprowadzeniu w błąd lub wyzyskaniu błędu już istniejącego po stronie kobiety ciężarnej, co do samego istnienia stanu ciąży lub okoliczności związanych z jej przebiegiem, jak też skutków dla tego stanu wynikających z podejmowanych przez kobietę ciężarną lub inną osobę czynności.
[1] Sygn. akt II AKA 255/08, KZS 2009, Nr 1, poz. 88
[2] Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26 marca 2009 r., I KZP 2/09, OSNKW 2009, Nr 5, poz. 37
