27 maja 2010

Język nasz giętki

Piotr Müldner-Nieckowski

Wyraz bolus mimo obecności w języku medycznym od co najmniej 25 lat wciąż budzi emocje, bo nie do końca jest rozumiany. Chodzi nie tylko o znaczenie tego słowa, ale i jego gramatykę. Jest to od co najmniej stu lat rzeczownik rodzaju męskonieżywotnego z odmianą męskoosobową (D. l.poj. bolusa, B. bolusa, D. l.mn. bolusów). Słowo bolus nie musi być pisane kursywą, jest co prawda rzadkie, ale dobrze ugruntowane w języku polskim ogólnym. 
Warto wiedzieć, że bolus pierwotnie zadomowił się w polszczyźnie jako 'pewien rodzaj glinki’, ale też 'pacyna, gruda gliny’ i co ciekawe, 'kredka (gliniana)’ oraz nieco podobny do niej kształtem – 'czopek’. Wyrazu tego używali w Polsce między innymi garncarze, ceramicy, rzeźbiarze i farmaceuci. Dziś dość powszechnie sądzi się, że jest to słowo angielskie, gdy tymczasem Anglosasi zapożyczyli je z łaciny, a łacina z greki. Po angielsku do połowy XX wieku znaczyło prawie jak po polsku 'piguła, pacyna’, a także w pewnych kontekstach 'śnieżka, kamień (rzucony w kogoś)’. Podobnie u frankofonów – 'glinka’, 'gałka’. U Greków i Rzymian znaczyło przede wszystkim 'rzut w grze w kości’ w nawiązaniu do innych znaczeń – 'gleba’, 'gruda gleby’, 'kamień (do rzucania)’, 'rodzaj kamienia szlachetnego’. I tak oto znaleźliśmy się u źródła.
Wszystkie wymienione znaczenia, zarówno dawne, jak i dzisiejsze, obracają się wokół trzech znaczeń osiowych. Chodzi o 1) zwarty kształt, zbliżony do kuli lub pręta (gruda, pacyna, gałka, piguła, też kredka i czopek), 2) wprawienie (się) w szybki ruch (rzut) i 3) natychmiastowy efekt, wynikający z kształtu i ruchu (na skutek owego rzutu).
Dlatego w latach 70. XX w. niemal w kilku językach jednocześnie, ale z inspiracji angielskiego, bolus uzyskał nowe znaczenie, ważne w medycynie, a mianowicie: szybko wprowadzona dawka skoncentrowana w celu uzyskania szybkiego i zmasowanego działania w organizmie. Można tę definicję skracać przez użycie zamiennika (synonimu) szybka dawka uderzeniowa. Zwykle kojarzymy bolus z iniekcją, ale droga podania preparatu może być także inna, pod warunkiem że zostanie uzyskany efekt szybkiej dystrybucji i szybkiego oraz intensywnego działania.
Ważne jest to, że wyraz bolus nie oznacza ani czynności, ani rzeczy, jest natomiast pojęciem, określeniem ujętym w postać rzeczownika. 
Spotykane czasem w literaturze farmakologiczno-klinicznej zdania *Podaje się (coś) w bolusie i *Podaje się (coś) bolusem – są niepoprawne. Bolus nie jest pojemnikiem ani drogą podania, ani konkretną techniką, ale łącznie zbiorem cech czynności, sposobów i obiektu (preparatu). Można natomiast powiedzieć: Podaje się (coś) jako bolus albo Podaje się (coś) w postaci (formie) bolusa.
Również niepoprawne jest zdanie, które znalazłem w jednym z podręczników interny: *Lek podaje się w szybkim wstrzyknięciu (bolus). Powinno być: Lek podaje się za pomocą szybkiego wstrzyknięcia (bolus) lub Lek podaje się przez szybkie wstrzyknięcie (bolus).

Autor jest doktorem hab. n. med.
http://www.lpj.pl

Archiwum

Okręgowa Izba Lekarska w Warszawie im. prof. Jana Nielubowicza