15 grudnia 2017

Klauzule niedozwolone w umowach konsumenckich i kredytowych

Poradnik finansowy

Natalia Łukawska

Umowy kredytowe to zazwyczaj wieloletnie zobowiązania, których podpisanie należy każdorazowo dokładnie przemyśleć, a przede wszystkim przeanalizować skutki ich zawarcia, ponieważ mogą trwać nawet kilkadziesiąt lat. Warto również wiedzieć, na co zwrócić szczególną uwagę przed podpisaniem umowy kredytowej, jakie zapisy nie powinny się w niej znaleźć oraz co zrobić, gdy już po jej podpisaniu odkryjemy istnienie sprzecznych z prawem postanowień, czyli tytułowych klauzul niedozwolonych.

Czym jest klauzula niedozwolona i jak ją rozpoznać?

Klauzule niedozwolone (często zwane również klauzulami abuzywnymi) to niezgodne z prawem postanowienia, których nie wolno stosować w umowie zawieranej z konsumentem. Przesłankami abuzywności omawianych postanowień są ich sprzeczność z dobrymi obyczajami i rażące naruszenie interesów konsumenta, a obydwa te warunki powinny wystąpić łącznie. Dobre obyczaje nawiązują do wyobrażeń o uczciwych i rzetelnych działaniach stron. Istotą dobrych obyczajów jest szeroko rozumiany szacunek do drugiego człowieka, wskutek czego sprzeczne z nimi są działania wykorzystujące m.in. niewiedzę, brak doświadczenia drugiej strony, naruszanie zasady równorzędności stron1 .

Organem uprawnionym do wydawania decyzji o abuzywnym charakterze danego postanowienia jest prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, który prowadzi bazę takich decyzji zamieszczoną na stronie internetowej urzędu. Dodatkowo do 2026 r. będzie istniał stary rejestr klauzul niedozwolonych. Znajdują się w nim wzorce umowy, które Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów prawomocnym wyrokiem uznał za niedozwolone, oraz te, w sprawach których pozwy wpłynęły do SOKiK do 17 kwietnia 2016 r. Tego dnia bowiem weszła w życie nowelizacja ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów, na mocy której to UOKiK – a nie SOKiK – decyduje o niedozwolonym charakterze danej klauzuli zawartej we wzorcu umowy. Co jednak ważne, wszystkie klauzule zamieszczone w starym rejestrze nadal są uznawane za niedozwolone, a posługiwanie się nimi jest zabronione. W latach 2002–2016 prezes UOKiK prowadził natomiast rejestr niedozwolonych postanowień umownych, które były stwierdzane prawomocnym wyrokiem sądu. Od 2002 r. w wykazie znalazło się prawie 7 tys. zapisów, których stosowanie UOKiK uznał za niedozwolone, w tym 200 dotyczących usług finansowych oraz 450 dotyczących bezpośrednio usług bankowych.

Przykłady z życia wzięte – popularne klauzule w umowach kredytowych

Konsumenta, który decyduje się podpisać umowę kredytową, w pierwszej kolejności powinny zaniepokoić wszelkie postanowienia umowy o następującym charakterze:

 wyłączające (lub ograniczające) odpowiedzialność za szkody na osobie albo za brak wykonania lub nienależyte wykonanie zobowiązania przez kredytodawcę,

 zezwalające kredytodawcy na przeniesienie praw i obowiązków wynikających z umowy bez zgody konsumenta,

 uzależniające zawarcie umowy od przyrzeczenia przez konsumenta, że będzie zawierał dalsze umowy podobnego rodzaju lub zawarcie umowy będzie uzależnione od wykonania innego zobowiązania,

 zastrzegające, że kredytodawca ma prawo do wypowiedzenia umowy zawartej na czas nieokreślony bez wskazania ważnych przyczyn i zachowania stosownego terminu.

A oto przykłady niedozwolonych postanowień umownych najczęściej spotykanych w umowach zawieranych z instytucjami finansowymi, które decyzją sądu lub prezesa UOKiK zostały uznane za niedopuszczalne:

 uzależnienie udzielenia kredytu od podpisania umowy ze wskazanym ubezpieczycielem, zobowiązania do skorzystania z dodatkowej karty kredytowej czy otworzenia nowego rachunku bankowego: „Kredytobiorca nieposiadający w Banku rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowego zobowiązuje się do otwarcia do dnia uruchomienia kredytu rachunku EKSTRAKONTO (z wyłączeniem EKSTRAKONTO A’VISTA), zgodnie z regulaminem otwierania i prowadzenia rachunków oszczędnościowo-rozliczeniowych EKSTRAKONTO, oraz złożenia deklaracji stałych wpłat na rachunek w kwocie nie niższej niż rata kapitałowo-odsetkowa wynikająca z harmonogramu spłat, pod rygorem odstąpienia przez Bank od umowy w dniu przewidywanego uruchomienia kredytu” (klauzula niedozwolona nr 267, sygn. akt: XVII AmC92/03);

 niekontrolowane i nieograniczone opłaty naliczane przez kredytodawcę, przekraczające wysokość rzeczywistego świadczenia: „W przypadku niewykonania zobowiązań wynikających z niniejszej umowy Kredytobiorca poniesie koszty związane z monitorowaniem Kredytobiorcy: 1. telefoniczne upomnienie Kredytobiorcy związane z nieterminową spłatą kredytu – 13 zł; 2. korespondencja kierowana do Kredytobiorcy związana z nieterminową spłatą kredytu (zawiadomienie, upomnienie, prośba o dopłatę, wystawienie Bankowego Tytułu Egzekucyjnego), za każde pismo. Opłatą za korespondencję kierowaną do poręczycieli Bank obciąża dodatkowo Kredytobiorców według tych samych stawek – 15 zł; 3. wyjazd interwencyjny do Kredytobiorcy – 50 zł” (klauzula niedozwolona nr 1796, sygn. akt: XVII AmC 624/09);

 przerzucanie na konsumenta kosztów prowadzenia działalności banku: „Zawiadomienie posiadacza rachunku, kredytobiorcy, poręczycieli o wypowiedzeniu umowy (…) wysłane listem zwykłym – 15 zł, wysłane listem poleconym – 20 zł” (klauzula niedozwolona nr 1806, sygn. akt: XVII AmC 96/08);

 przyznanie bankowi prawa do stwierdzania skuteczności doręczania pism: „Wszelka korespondencja wysłana przez Bank do Kredytobiorcy pocztą lub kurierem na ostatni podany przez niego adres do korespondencji (adres zameldowania, w przypadku gdy Kredytobiorca nie podał adresu do korespondencji), będzie uważana za doręczoną” (klauzula niedozwolona nr 1681, sygn. akt: XVII AmC 513/09);

 ustalenie sądu właściwego w przypadku powstania ewentualnych sporów jako sądu właściwego dla siedziby przedsiębiorcy: „Wszelkie spory wynikłe z niniejszej umowy rozstrzygają sądy powszechne właściwe dla siedziby Banku” (klauzula niedozwolona nr 1793, sygn. akt: XVII AmC 1190/09);

 przyznanie kredytodawcy prawa do odgórnego ustalania daty zapłaty bez wskazania dokładnych terminów: „W przypadku wpłynięcia na rachunek bankowy Pożyczkodawcy płatności, która nie może być zidentyfikowana (np. nie podano tytułu przelewu), płatność uznaje się za niedokonaną do czasu jej zidentyfikowania” (klauzula niedozwolona nr 6219; sygn. akt: XVII AmC 937/14).

Kredyty walutowe i dopuszczalność klauzul waloryzacyjnych

Bardzo często wątpliwości prawne budzi nawet sama umowna waloryzacja kredytu, jednak jeśli przyjmiemy, że jest dopuszczalna, sam sposób jej stosowania przez banki w umowach uznać należy za daleki od ideału. Częstą praktyką w przypadku kredytów walutowych jest zastrzeganie w umowach, że przeliczenie kwoty kredytu z polskich złotówek na walutę obcą następuje po bankowym kursie kupna waluty, natomiast przeliczenie rat z waluty obcej na polskie złote – po bankowym kursie sprzedaży waluty. Taki zapis powoduje zawyżanie zobowiązania kredytobiorcy przez zastosowanie dwóch różnych mierników wartości – raz kursu kupna, który zwyczajowo jest niższy, a raz kursu sprzedaży. Tymczasem waloryzacja powinna być dokonywana w oparciu o jednolity, obiektywny miernik wartości, co oznacza, że bank powinien przyjąć jeden kurs do przeliczania zarówno kwoty kredytu, jak i rat.

Zauważając nieuczciwą praktykę stosowaną przez banki, prezes UOKiK wystąpił przeciwko jednemu z większych przedsiębiorców z sektora usług bankowych, a konsekwencją jego interwencji był wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie2, w którym m.in. za niedozwolone uznano klauzule o następującej treści:

„Kredyt jest indeksowany do CHF/USD/EUR po przeliczeniu wypłaconej kwoty zgodnie z kursem kupna CHF/USD/EUR według Tabeli Kursów Walut Obcych obowiązującej
w banku […] w dniu uruchomienia kredytu lub transzy (§2 ust. 2 Umowy o kredyt hipoteczny – dalej Umowa)”.

„W przypadku kredytu indeksowanego kursem waluty obcej kwota raty obliczona jest według kursu sprzedaży dewiz, obowiązującego w Banku na podstawie obowiązującej w Banku Tabeli Kursów Walut Obcych z dnia spłaty (§8 ust. 3 Regulaminu kredytowania osób fizycznych w ramach usług bankowości hipotecznej […] – dalej Regulamin)”.

Podstawową kwestią, która zaważyła na werdykcie sądu, był brak wskazania konsumentowi, na jakich zasadach wspomniana Tabela Kursów Walut Obcych jest ustalana przez bank. Kwestionowane zapisy mogły prowadzić do zastosowania przez bank dowolnego kursu, a tym samym do nadużyć i czerpania dodatkowych korzyści, stanowiących koszt klienta, o którym nie został poinformowany przy zawieraniu umowy. Popularność ww. wyroku sprawiła, że obecnie praktyki tego typu nie są spotykane, jednak należy zawsze zwrócić uwagę na sposób dokonywania przez bank waloryzacji.

Skutki abuzywności postanowień i środki ochrony przysługujące konsumentowi

Podstawowe pytanie, które każdy zada sobie w tym miejscu, brzmi: co zrobić, jeśli w umowie znajduje się klauzula niedozwolona? Jeśli umowa nie jest jeszcze podpisana, należy zwrócić się z wnioskiem do banku o zmianę niedozwolonego postanowienia. Jeżeli bank tego nie zrobi, najlepiej pomyśleć o jego zmianie. W przypadku, gdy klauzulę umowną znajdziemy w umowie już po jej podpisaniu, nie ma się czym przejmować, ponieważ zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego takie postanowienie nie wiąże konsumenta z mocy prawa3.

Zawiadomienia dotyczące stosowania przez przedsiębiorców klauzul abuzywnych w umowach należy kierować do UOKiK, który ma prawo wydawania prawomocnej decyzji, że postanowienie jest niedozwolone. W takiej sytuacji postanowienie, wraz z uzasadnieniem, znajdzie się w bazie decyzji prowadzonej przez urząd. Decyzja UOKiK uznająca postanowienie wzorca umowy za niedozwolone ma skutek w stosunku do przedsiębiorcy, który ją stosował, oraz wobec wszystkich konsumentów, którzy zawarli z nim umowę posiadającą wskazaną w decyzji klauzulę. Przedsiębiorca, w stosunku do którego wydano decyzję, ma obowiązek zaprzestać zawierania umów o określonej treści. Oznacza to niestety, że jeżeli np. dwa banki stosują analogiczne klauzule abuzywne, a tylko wobec jednego wydano decyzję, nie będzie ona wiążąca dla klientów drugiego banku. Publikowanie decyzji wraz z uzasadnieniem umożliwia jednak konsumentowi zorientowanie się, co dokładnie zostało zakwestionowane w postanowieniu. Jeśli zatem klauzula, którą ma w umowie, jest podobna, może przywołać wspomnianą decyzję w negocjacjach z przedsiębiorcą lub podnieść ten argument przed sądem powszechnym4 .

Konsumenci mogą również szukać pomocy u powiatowych lub miejskich rzeczników konsumentów, których znaleźć można dzięki wyszukiwarce na stronie: uokik.gov.pl.

W jakim zakresie lekarz może się powołać na abuzywność postanowienia – umowa zawierana przez lekarza konsumenta vs. umowa zawierana przez lekarza przedsiębiorcę

Trzeba jednak zwrócić uwagę na zakres podmiotowy, do którego odnoszą się przepisy o braku skuteczności prawnej klauzul abuzywnych. Opisane zasady mają zastosowanie do zobowiązania zawieranego wyłącznie przez konsumenta, przez którego rozumie się osobę fizyczną dokonującą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową. W umowach kredytowych zawieranych przez lekarzy w ramach prowadzonej przez nich praktyki lekarskiej w ramach przedsiębiorstwa podmiotu leczniczego co do zasady nie będzie możliwości powołania się na nieskuteczność postanowień. Dalej przedstawiam kilka prostych rad dla przedsiębiorców, które mogą pomóc w uniknięciu zawarcia niekorzystnego kontraktu. Przede wszystkim należy dokładnie i cierpliwie czytać umowy, nawet jeżeli są bardzo długie i napisane małą czcionką (taka umowa może być wręcz sygnałem ostrzegawczym dla przedsiębiorcy). Jeżeli umowa jest niezrozumiała lub bardzo zawiła, każdorazowo można poprosić bank o wyjaśnienie poszczególnych jej postanowień (najlepiej na piśmie) albo zrezygnować z jej podpisania. Ostatecznością jest zlecenie analizy umowy prawnikowi. Korzystanie z pomocy prawnej przez przedsiębiorców, szczególnie w przypadku bardziej skomplikowanych umów, o dużej wartości, powinno być standardową procedurą.

Oczywiście istnieją procedury prawne, które w przypadku zawarcia rażąco niekorzystnego kontraktu pozwalają przedsiębiorcy powoływać się na jego nieważność (np. art. 353 kodeksu cywilnego stanowi, że strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości stosunku, ustawie i zasadom współżycia społecznego), jednak w praktyce napotyka to duże trudności. Przy zawieraniu jakichkolwiek umów przez przedsiębiorcę należy więc wyjątkowo dużo uwagi poświęcić procedurom prewencyjnym. 

Autorka jest prawnikiem, absolwentką Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego.

Wydrukowano w Biuletynie DIL „Medium” 9/2017.

1 Kodeks cywilny. Komentarz, red. prof. dr hab. Edward
Gniewek, prof. dr hab. Piotr Machnikowski, Warszawa 2017 r.

2 Wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z 14.12.2010 r., sygn. akt: XVII AmC 426/09.

3 Kodeks cywilny, art. XXX.

4 Monika Dobrzańska, Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów, Warszawa 2017 r.

Forum dyskusyjne - napisz komentarz

Musisz się zalogować, aby móc dodać komentarz.

Archiwum

Okręgowa Izba Lekarska w Warszawie im. prof. Jana Nielubowicza