20 lutego 2005

Język nasz giętki – Cesarskie cięcie

Jeden ze znajomych (nielekarz) zadzwonił kiedyś do mnie i oświadczył, że właśnie jest uczestnikiem sporu i prosi mnie o pomoc w roztrzygnięciu problemu: która forma jestz punktu widzenia medycyny właściwa: „cięcie cesarskie” czy „cesarskie cięcie”?

Jego zdaniem, ginekolodzy położnicy wyraźnie preferują „cięcie cesarskie”.
Lekarze ci niewątpliwie mają rację. W słownikach ogólnych znajdujemy najczęściej „cesarskie cięcie”, ale jest to forma nielekarska, tj. niefachowa.
Miejsce przymiotnika w wyrażeniach ma funkcję znaczeniową. Porównajmy: „jasna rzecz” (’rzecz o jasnej barwie’) i „rzecz jasna” (’oczywiście’).
Wyrażenie „cesarskie cięcie” powinno znaczyć, że operacja została wykonana „w sposób cesarski”, np. przez cesarza, z cesarskim rozmachem, z cesarską odwagą (o ile cesarze są odważni) itd. Takie wskazywanie cechy nazywamy charakteryzującym, a wtedy przymiotnik znajduje się przed rzeczownikiem.
Równie dobrze moglibyśmy powiedzieć „królewskie cięcie”, „małe cięcie”.
Natomiast „cięcie cesarskie” oznacza typ cięcia, jest to nazwa rodzaju operacji określona za pomocą przydawki postpozycyjnej. Przymiotnik umieszczamy po rzeczowniku jako określenie gatunkujące, klasyfikujące. Mówimy „dur brzuszny”, a nie „brzuszny dur”,
bo jest to konkretna choroba.
Nazwa operacji wyjęcia dziecka z ciała matki przez powłoki powstała w starożytności. Noworodek, który przyszedł na świat dzięki ratowniczej histerotomii, był nazywany caeso lub caesar od łacińskiego caedo, cecidi, caesum (przecinać, rąbać, pruć). Od tego wyrazu pochodził przydomek wodza rzymskiego Scypiona Afrykańskiego Starszego (236-184 p.n.e.) – Caeso, ten który został „wypruty” z łona zmarłej matki (w dawnej polszczyźnie „wyprutek”). Operacja nosiła bowiem nazwę sectio caesarea, zanim jeszcze Scypion pojawił się na świecie. Po niemiecku zabieg jest nazywany Kaiserschnitt, po angielsku c(a)esarean section, c(a)esarotomy. Jak z tego widać, cięcie cesarskie niewiele ma wspólnego z „cesarzem”.
Warto pamiętać, że przymiotniki zmieniają kolejność względem rzeczowników, kiedy wymaga tego budowa zdania („telefon, wyłączony, milczał”), wchodzą w skład wyliczeń („to człowiek wygadany, śmiały, życzliwy”), pada na nie akcent logiczny („to człowiek śmiały, a czasem bezczelny”), zderza się z drugim określeniem (poprawny szyk: „wyższa szkoła biznesu”, ale „szkoła wyższa”) albo kiedy kontekst wymaga ścisłego określenia, do którego rzeczownika odnosi się przymiotnik (poprawny szyk: „badanie dobowej dystrybucji histaminy w tkankach”, a nie „badanie dystrybucji dobowej histaminy”, jak przeczytałem w pewnym artykule). Ü

Piotr MÜLDNER-NIECKOWSKI
e-mail: pmuldner@bibl.amwaw.edu.pl

Archiwum

Okręgowa Izba Lekarska w Warszawie im. prof. Jana Nielubowicza