16 grudnia 2011

Język nasz giętki

Piotr Müldner-Nieckowski

Jak pisze do naszej rubryki pewna redaktorka, w podręczniku do fizyki dla licealistów, w tekście opisującym zachowanie nukleonu, znalazło się pojęcie „nukleon pocisk”. Jest to nukleon, który czasem działa jak pocisk. Uczniowie mogą sobie wyobrazić, że uderzając, odrywa on kolejny nukleon. Jak to wyrażenie należy pisać? Czy uprawniony jest zapis: nukleon-pocisk (którego nie można zamienić na pocisk nukleonowy ani na rozpędzony nukleon), czy raczej nukleon pocisk?
Chodzi o obiekt, który w rzeczywistości pociskiem nie jest. Wyraz pocisk jest tu metaforą. Poprawny jest jedynie zapis ze spacją: nukleon pocisk, tak jak w wyrażeniu człowiek guma (ów człowiek zachowuje się, jakby był z gumy). Wyrazy pocisk i guma grają tu rolę przymiotnika, a po odwróceniu wektora określania można uzyskać pochodne: pocisk nukleonowy = rozpędzony nukleon, dzięki czemu znaczenie całości nie ulega zasadniczej zmianie, za to ładnie uwydatnia się funkcja określania (nukleonowy).
Wyrażenie nukleon-pocisk jest więc niepoprawne. Dywiz oznaczałby, że nukleon jest z natury pociskiem i że można wydzielić osobno cechy nukleonu – protony i neutrony zbudowane z kwarków – i osobno cechy pocisku – specjalna pociskowa konstrukcja z przeznaczeniem do szybkiego lotu i uderzania. Słowem byłby to nukleon i pocisk w jednym, tak jak laska-parasol jest wyraźnie laską i osobno parasolem, także w jednym. A przecież nukleon jest pociskiem tylko w pewnych sytuacjach, podczas gdy laska-parasol jest i laską, i parasolem zawsze. Dywiz łączy wyrazy z zachowaniem odrębności tego, co opisują.
Warto wspomnieć o szyku wyrazów. W zakresie terminologii i nazw własnych w polszczyźnie ugruntowała się zasada, że wyrażenia takie są budowane według schematu: wyraz określany + wyraz określający. Na przykład w nazwie osoby najważniejsze jest imię, a nazwisko tylko szczegółowo dookreśla to imię, dzięki czemu całość wskazuje konkretną osobę, a nie grupę nosicieli danego imienia i nie grupę danego nazwiska. Imienia zmienić się nie da, natomiast zmiana nazwiska, jeśli ją uzasadnimy, jest dopuszczalna i urzędowo możliwa, bo jest tylko określeniem imienia. Na pierwszym miejscu piszemy wyraz określany, zgodnie z podanym wyżej schematem: January Nowaczyński, a nie Nowaczyński January. W telewizji jeden z programów nosi tytuł „Sport Telegram”, z określeniem sport umieszczonym przed wyrazem określanym telegram. Poprawnie powinno być: Telegram Sportowy. Inny przykład: Gdańsk Arena. Tu wyraz Gdańsk jest określeniem wyrazu arena, zatem kolejność jest niepoprawna. Powinno być Arena Gdańsk, a także przykładowo Stacja Łąki Małe, Warszawa Centralna, kończyna górna lewa, ropa naftowa. Rajcy Gdańska w porę to zrozumieli i mamy stadion Arena Gdańsk, czego nie można powiedzieć o Łodzi, gdzie istnieje hala sportowo-widowiskowa Atlas Arena. Nic na to nie poradzimy, ale wiemy, że jest to nazwa zbudowana niewłaściwie.

Archiwum

Okręgowa Izba Lekarska w Warszawie im. prof. Jana Nielubowicza