8 lutego 2012

Język nasz giętki

Piotr Müldner-Nieckowski

Co najmniej dwukrotnie pisałem o paronimach, czyli wyrazach podobnych a mylonych, takich jak: adoptować – adaptować, generacja – generalicja. Z podobnym problemem możemy się zetknąć w wypadku cząstek (morfemów), z których są budowane wyrazy złożone. Dość często mylone są, i to nawet w tekstach redagowanych przez dobrych redaktorów, morfemy -genny i -geniczny. Dla wielu autorów przeszczep może być zarówno alogenny, jak i alogeniczny, bez różnicy, gdy tymczasem różnica jest znaczna. Przeszczep nie może być alogenny! Nie może być także autogenny.
To wynika zarówno z natury przeszczepu, jak i ze znaczenia morfemu -genny. Cząstka ta bowiem znaczy „mający wpływ, sprzyjający, tworzący, tworzony”. Na przykład: teratogenny (wywołujący wady rozwojowe, potworności), mutagenny (powodujący mutacje), kryminogenny (sprzyjający przestępczości), jatrogenny (wywoływany przez lekarza), endogenny (tworzony wewnątrz), egzogenny (tworzony na zewnątrz).
Podobny morfem -geniczny ma inne znaczenie, mianowicie „pochodzący (od, z czegoś, skądś)”, i wskazuje, że wyraz mówi o pochodzeniu, o źródle. W nazwie określającej pochodzenie przeszczepu (zastawki, serca, wątroby, rogówki itd.) trzeba zatem używać właśnie cząstki -geniczny. Na przykład: alogeniczny lub allogeniczny (pochodzący spoza danego organizmu, obcy), autogeniczny (pochodzący z tego samego organizmu, własny). Gdyby przeszczep miał być *alogenny, to wywoływałby coś obcego, a przecież nie o to chodzi, to on sam (alo-, obcy, nie własny, nie swój) jest ciałem obcym. Gdyby miał być *autogenny (auto-, sam, własny, swój), to zapewne tworzyłby sam siebie. Problem polega na tym, że „…genny” jest nieco łatwiejszy do wypowiedzenia niż „…geniczny” i przez to wydaje się poręczniejszy, ale to jako wskazówka pisarska jest mylące.
Różnica między -genny a -geniczny jest taka jak między tworzony/tworzący a pochodzący.
Skoro jesteśmy przy literze „g”, warto wspomnieć, że wcale nierzadko, głównie w mediach i na forach internetowych, spotyka się mylenie morfemów -gram i -graf.
Morfem -gram wskazuje na związek wyrazu z pismem, obrazem (wykresem, literami, ilustracją), słowem z tym, co jest dokonanym zapisem lub odpowiednikiem zapisu. Elektrokardiogram to zatem papier lub plik komputerowy z narysowaną krzywą czynności elektrycznej serca; szyfrogram to zapis tekstu zaszyfrowanego lub tekst nadany szyfrem; biogram to opis czyjejś drogi życiowej.
Morfem -graf ma natomiast związek z zapisywaniem, opisywaniem wykonywanym przez człowieka lub urządzenie i najczęściej stanowi część nazwy takiej osoby lub urządzenia.
Zatem elektrokardiograf to urządzenie tworzące elektrokardiogramy, szyfrograf to maszyna do szyfrowania i zapisywania lub nadawania tekstu zaszyfrowanego, a biograf to osoba pisząca (cudzy) biogram lub biogramy.
Różnica między -gram a -graf jest taka jak między zapisem a zapisywaczem.

Archiwum

Okręgowa Izba Lekarska w Warszawie im. prof. Jana Nielubowicza