28 maja 2015

Język nasz giętki

Prof. Piotr Müldner-Nieckowski

Jeden z profesorów pisze w liście do mnie, że coś złego dzieje się ze słowem patognomoniczny. Z jednej strony autorzy (i często redaktorzy prac medycznych) nie całkiem rozumieją jego znaczenie, z drugiej podają w postaci, która budzi wątpliwości, jako *patognomiczny, *patognostyczny, *patomnemoniczny. Profesor przejrzał słowniki i stwierdził, że w „Wielkim słowniku wyrazów obcych PWN” (red. Mirosław Bańko, 2003) występuje słowo patognomoniczny, czyli takie, które było mu dobrze znane. Jest ono w tej postaci także w „Polskim słowniku medycznym” (red. Tadeusz Rożniatowski, PZWL 1981) oraz w „Słowniku wyrazów obcych” (red. Irena Kamińska-Szmal, Europa 2002). Podane wyżej słowa z gwiazdką, zdaniem profesora niepoprawne, widuje się także w licznych dzisiejszych pracach medycznych (artykułach, podręcznikach). Dlaczego?
Okazuje się, że o zgrozo w „Wielkim słowniku medycznym” (red. zbiorowa, PZWL 1996; jest to drugie wydanie „Polskiego słownika medycznego”) znajduje się zmieniony w porównaniu z wydaniem pierwszym artykuł hasłowy o następującej treści: patognomiczny; patognomicus; specyficznie znamienny, wyróżniający dla danej choroby lub warunków chorobotwórczych. W tekście tym wszystko jest źle. Wyrażenie *specyficznie znamienny to pleonazm (poprawnie albo specyficzny, albo znamienny), po drugie chodzi o wskazywanie (diagnostyczne), a nie wyróżnianie, po trzecie wyraz ten nie dotyczy warunków chorobotwórczych, ale cech samej choroby lub zespołu chorobowego, do których należą także owe warunki.
Słowo to pochodzi z greckiego (pato- + gnomonikos = chorob- + wskazujący), wobec czego jego poprawną formą może być tylko patognomoniczny.
Definicję podaje słownik PWN: «znamienny, charakterystyczny dla danej choroby», ale należy ją uściślić przez dodanie istotnego dla lekarzy znaczenia: «i dlatego z bardzo dużym prawdopodobieństwem wskazujący na jej obecność».
Niepoprawny wyraz *patognostyczny jest niewątpliwie połączeniem przedrostka pato- z morfemem -gnostyczny, sztucznie pobranym ze słowa „diagnostyczny”, który bardziej kojarzy się z gnozą niż diagnostyką.
Zastanawiające jest pojawianie się wyrazu patomnemoniczny (gr. pato- + mneme = chorob- + pamięć). Widziałem go w wielu tekstach anglojęzycznych jako zrost pathomnemonic (ang. patho- + mnemonic = chorob- + pamięciowy). Pewnego dnia został przez niefortunnego tłumacza mechanicznie spolszczony i przez niektórych przejęty. Podobnie błędnie spolszcza się czasem inne słowa, od dawna mające ugruntowane formy polskie, na przykład wyraz plagiarism, przekładany do postaci *plagiaryzm, mimo że po polsku brzmi on przecież plagiat. Wyraz patomnemoniczny od strony słowotwórczej jest poprawny (w przeciwieństwie do *patognomiczny i *patognostyczny) i mógłby znaczyć «pamiętający chorobę, jej skutki; zawierający ślady jakiejś patologii», ale z kontekstów jednoznacznie wynika, że jest używany zamiast słowa pathognomonic, zatem niepoprawnie.

http://www.lpj.pl

Archiwum

Okręgowa Izba Lekarska w Warszawie im. prof. Jana Nielubowicza