3 września 2018

Prawne aspekty opieki nad osobami starszymi oraz chorymi psychicznie

Prawo

Filip Niemczyk, adwokat

Pomoc osobom, które ze względu na wiek lub stan zdrowia nie są w stanie samodzielnie zaspokajać swych potrzeb, stanowi wyzwanie nie tylko dla medycyny, ale także prawa oraz instytucji powołanych do świadczenia opieki społecznej.

O problemach prawnych, ekonomicznych i etycznych  związanych z geriatrią pisałem w jednym z poprzednich artykułów opublikowanych na łamach „Pulsu”. Tym razem chciałbym skupić się na praktycznych aspektach dwóch regulacji stosowanych bezpośrednio w sprawach osób wymagających opieki.

Osoba powyżej 13. roku życia, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem, w wyniku orzeczenia sądu opiekuńczego może zostać ubezwłasnowolniona. Wymienione przesłanki, i tylko one, stanowią podstawę orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu. Dla stwierdzenia ich istnienia zawsze muszą zostać powołani biegli – psychiatra lub neurolog, a także psycholog. Opinia powinna dotyczyć nie tylko oceny stanu zdrowia psychicznego lub rozwoju umysłowego, ale także oceny zdolności do kierowania swoim postępowaniem. Do złożenia wniosku o ubezwłasnowolnienie uprawnieni są: małżonek osoby, której sprawa dotyczy, krewni w linii prostej lub rodzeństwo, przedstawiciel ustawowy. W postępowaniu musi uczestniczyć prokurator. Orzeczenie w sprawie o ubezwłasnowolnienie jest zaskarżalne, także dla osoby bezpośrednio zainteresowanej, a nadto może być w każdym czasie uchylone. Kluczową osobą dla instytucji ubezwłasnowolnienia jest opiekun. Wyznaczony zostaje przez sąd, pracuje pod jego nadzorem i ma za zadanie działać dla dobra pozostającego pod opieką, a zatem niekoniecznie dla dobra rodziny czy innych osób.

Opiekun ustanowiony dla ubezwłasnowolnionego jest w pełni jego przedstawicielem ustawowym. Oznacza to, że ma uprawnienie do wyrażenia zgody na świadczenie zdrowotne, aczkolwiek jeżeli osoba ubezwłasnowolniona jest w stanie z rozeznaniem wypowiedzieć opinię w sprawie badania, należy uzyskać również jej zgodę. Opiekun ma też prawo do uzyskania pełnej informacji o stanie zdrowia, rozpoznaniu, proponowanych oraz możliwych metodach diagnostycznych, leczniczych, dających się przewidzieć następstwach, wynikach leczenia i rokowaniu dotyczących ubezwłasnowolnionego, a także do uzyskania dokumentacji medycznej.

Instytucja ubezwłasnowolnienia budzi pewne kontrowersje. Z jednej strony jest niewątpliwie ograniczaniem wolności osoby, której dotyczy, a jej stosowanie w konkretnym przypadku może rodzić podejrzenie, że opiekun działa przede wszystkim w interesie własnym lub innych osób. Podejrzenie takie nasila się w sytuacji, gdy ubezwłasnowolniony posiada majątek. Z drugiej strony regulacje prawne dotyczące ubezwłasnowolnienia są tak skonstruowane, aby chronić osobę ubezwłasnowolnioną, a przepisy i praktyka orzecznicza w kontekście ochrony praw człowieka były wielokrotnie kontrolowane przez rzecznika praw obywatelskich i Trybunał Konstytucyjny. W razie wątpliwości w zakresie sposobu wykonywania opieki nad osobą ubezwłasnowolnioną każdy ma prawo zawiadomić właściwy sąd opiekuńczy.

Szczególnym środkiem prawnym, stosowanym niezależnie od instytucji ubezwłasnowolnienia, jest procedura umieszczenia w domu pomocy społecznej bez zgody, opisana w ustawie o ochronie zdrowia psychicznego. Dotyczy ona osób, które wskutek choroby psychicznej lub upośledzenia umysłowego nie są zdolne do zaspokajania swych podstawowych potrzeb życiowych i nie mają możliwości korzystania z opieki innych osób oraz potrzebują stałej opieki i pielęgnacji, lecz nie wymagają leczenia szpitalnego. W praktyce wspomniana procedura najczęściej stosowana jest wobec osób, które cierpią na starcze otępienie, chorobę Alzheimera lub niedorozwój umysłowy. O umieszczeniu osoby w domu opieki orzeka sąd, działając na wniosek ośrodka pomocy społecznej lub kierownika szpitala psychiatrycznego, jeżeli przebywająca w nim osoba jest niezdolna do samodzielnego zaspokajania swych podstawowych potrzeb życiowych, a potrzebuje stałej opieki i pielęgnacji, natomiast nie wymaga dalszego leczenia w szpitalu. Podobnie jak w przypadku postępowania dotyczącego ubezwłasnowolnienia, sąd przed podjęciem decyzji jest obowiązany uzyskać opinię jednego lub kilku lekarzy psychiatrów, przy czym biegłym nie może być osoba, która uczestniczyła w podjęciu decyzji o przyjęciu do szpitala lub odmowie wypisania osoby chorej psychicznie ze szpitala psychiatrycznego.

Opisana instytucja umieszczenia w domu opieki bez zgody ma węższe zastosowanie aniżeli ubezwłasnowolnienie oraz osobny, zdecydowanie szybszy tryb procedowania. Dotyczy osób, które niezwłocznie należy otoczyć całodobową opieką, a które nie mają środków, by sobie ją zapewnić, ani bliskich, którzy mogliby im takiej opieki udzielić. Dotyczy też osób, które ze względu na stan zdrowia lub wiek nie są w stanie wyrazić zgody na umieszczenie w domu opieki, a często wręcz wyrażają sprzeciw wobec takiego rozwiązania. Są to trudne sytuacje. Z jednej strony należy szanować prawo osoby starszej do spędzenia ostatnich dni we własnym domu. Z drugiej strony niektóre choroby, chociażby alzheimer, wiążą się z koniecznością ciągłej opieki i faktycznym brakiem rozeznania chorego co do własnych potrzeb i możliwości. 

Forum dyskusyjne - napisz komentarz

Musisz się zalogować, aby móc dodać komentarz.

Archiwum

Okręgowa Izba Lekarska w Warszawie im. prof. Jana Nielubowicza